Wampir - postać szeroko wykorzystywana w kulturze. Jego obraz zawdzięczamy głośnej książce „Drakula” Brama Stokera. Drakula nie był jednak ojcem rodu wampirów, a jego przodków należy szukać wszędzie tam, gdzie ludzie bali się nagłej śmierci – zatem również w starożytności.
Próbując zdefiniować wampira przyjmuje się, że jest to duch tragicznie zmarłej osoby lub jej ożywiony trup, który powraca, aby szkodzić ludziom. Przemianę w wampira można przedstawić jako reinkarnację – dusza zmarłego wstępuje do nowego ciała lub przemienia się w istniejącym, dając mu tym samym nowe życie, zachowując przy tym swoją tożsamość i niezależność. Już w starożytnej Grecji osoby przemienione w wampiry uznawane były za niespokojne duchy przedwcześnie zmarłych. Platon uważał, że ich dusza:
ze strachu przed tym, co niewidzialne, przed tamtym światem, […] jak powiadają, włóczy się koło pomników i grobów, gdzie już nieraz widywano jakieś do cieniów podobne dusz widziadła […] nie są [to] dusze ludzi dzielnych, tylko złych, które się po takich miejscach błąkać muszą, pokutując za pierwsze swoje życie: złe.
fot.Domena publiczna
Nieumarłe posiadały zdolności zamieniania się w stworzenia nocy. Taka umiejętność sugeruje, że do grona wampirzyc należały także homeryckie syreny. Wiktor Wasniecow – „Sirin i Alkonost. Ptaki radości i rozpaczy” (1896)
Krwiożercze piękności
W kulturze antycznej wampiry były przedstawiane jako żeńskie demony przyjmujące ludzką postać, aby móc żerować na śmiertelnikach. Stanowiły one orszak bogini świata podziemnego i magii – Hekate, a znano je pod postaciami empusów, lamii, strzyg i sukkubów. Ich zadaniem było uwodzenie mężczyzn, żywienie się krwią i ciałem swoich ofiar, a także zabijanie, porywanie lub zjadanie pozostawionych samotnie dzieci.
fot.Domena publiczna Wampirzyce antyku stanowiły orszak bogini świata podziemnego i magii – Hekate.
Trójfiguralne wyobrażenie Hekate z rozdroży.
Wszystkie posiadały zdolność do przemiany w stworzenia związane z demonami nocy. Umiejętność takiej przemiany sugeruje, że do grona wampirów można także zaliczyć mitologiczne syreny. Te kobiety-ptaki już w poemacie Homera wabiły marynarzy ku zgubie i zbierały ich kości na swojej wyspie.
Chodzący zmarli
Znane jest także podanie rzymskiego historyka Flegona z Tralles z II w. n.e., który opisał historię przedwcześnie zmarłej dziewczyny. Powstawszy z grobu odwiedzała ona nocami młodzieńca mieszkającego w domu jej rodziców. Gdy wyszło to na jaw, rodzina dziewczyny postanowiła zaczekać na nią w ukryciu, chcąc ją powitać i wziąć w ramiona. Ta jednak ze smutkiem wytknęła im okrucieństwo ich ciekawości i oznajmiła, że teraz musi wrócić do miejsca swojego przeznaczenia, po czym padła martwa. Kiedy rodzina następnego dnia otworzyła grób, okazało się, iż był on pusty.
Magia ochronna
Starożytni nie byli pozostawieni sami sobie w walce z ożywionymi zmarłymi. W starożytnym Rzymie istniało kolegium kapłanów mających za zadanie zwalczanie wampirów, a także kodeks prawny, który zakazywał pozostawiania zmarłych w miejscach wystawionych na żer lamii i strzyg.
fot.Domena publiczna Wampiry starożytności przedstawiane były jako piękne kobiety mające wabić i zabijać swoje ofiary.
Lamia (1909), Herbert James Draper
Według Owidiusza ludzie w walce z wampirami posiadali po swojej stronie boginię drzwi, zawiasów i zdrowia – Carnę. Atak strzyg na niemowlęta w domu można było też udaremnić poprzez trzykrotne dotknięcie futryny liściem arbutusowym (rodzaj rośliny z rodziny wrzosowatych), skropienie progu specjalną wodą, złożenie w ofierze surowych wnętrzności dwumiesięcznej sowy i wypowiedzenie specjalnej modlitwy:
Ptaki nocy, oszczędźcie organy wewnętrzne dzieci: mała ofiara przypada z małego dziecka.
Weźcie, modlę się, serce za serce, wnętrzności za wnętrzności. To życie dajemy wam dla lepszego życia.
Jak widzimy lęk przed nieumarłymi był bardzo istotnym elementem codzienności starożytnych. Niezwykłym jest fakt, że po ponad dwóch tysiącach lat nasze wyobrażenia wampirów nie różnią się aż tak bardzo od wyobrażeń antyku.
Bibliografia:
- E. Petoia, Wampiry i Wilkołaki. Źródła, historia, legendy od antyku do współczesności, Kraków 2004.
- N. Suckling, Wampiry, Warszawa 2010.
- W. Warde Fowler, The Roman Festivals oft he period of the Republic. An introduction to the study of the religion oft he Romans, Port Washington, N.Y./London 1969
KOMENTARZE (12)
Syreny to kobiety-ptaki?Od kiedy ptaki mają płetwy? :-) Pozdrawiam.
Jak już to harpie, jeśli mówimy o kobietach ptakach. Syreny to były kobiety ryby. Widać, że artykuł nie rzetelny i coś w rodzaju kopiuj wklej z małymi zmianami. Bez sprawdzania poprawności merytorycznej.
Nierzetelna to jest wasza wiedza:) w mitologii greckiej po raz pierwszy pojawiają się syreny w Odysei jako kobiety-ptaki,które swoim pięknym śpiewem wabią Odyseusza przywiązanego do masztu statku.Ale oczywiście domorosli historycy lepiej wiedzą od Homera:)
Widać Twoja wiedza też jest nierzetelna. Bo zależnie od mitologii były to kobiety ptaki lub ryby. A autorka nie napisała o którą mitologie chodzi. Więc jakbyś był taki mądry to zaznaczył byś, że w zależności od mitologii tłumaczy się wygląd syreny.
Autorka wyraźnie napisała, że chodzi o poematy Homera, to chyba jednoznacznie definiuje mitologię.
Noo ciekawy artykuł, czekałem już tylko na kłótnie o to czym są syreny i się nie zawiodłem.
Jeśli artykuł dotyczy starożytnego Rzymu i Grecji to odpowiedź jest jedna:w ich mitologiach syreny występują jako połączenie kobiet i ptaków.Harpie nie umiały śpiewać:)
Dziękujemy za bardzo ciekawą dyskusję! Cieszymy się, że tekst budzi takie emocje. Choć sam Homer bezpośrednio nie opisał wyglądu syren (aczkolwiek znajduje się tam ciekawy fragment – 6073 wers 12 księgi, iż syreny siedziały na łące, na wyspie wśród kości swoich ofiar – trudno wyobrazić sobie by w głębi wyspy siedziały osoby, które nie mogą poruszać się po lądzie), to jednak ich wizerunek został przedstawiony na greckich wazach czerwonofigurowych z V w. p.n.e., ilustrujących Odyseję. Syreny widnieją tam właśnie jako ptaki: https://images.app.goo.gl/5TYTY5ZK7fPHcphy9
Wizerunek syren, jako nimf narodził się w mitologii rzymskiej (choć akurat Owidiusz opisywał syreny, jako ptaki) i został utrwalony w średniowieczu.
Może czas na artykuł na temat syren? Chętnie przygotujemy!
Jeszcze dodam,że jak już chcemy podyskutować czy pół kobieta czy pół ryba to polecam mit o Meluzynie,legendarnej protoplastce niektórych rodów arystokratycznych średniowiecznego państwa Franków:)
Sam jestem ciekaw Meluzyny. Może jakaś bibliografia? Artykuł powyżej to jakaś słabizna, ale co kto lubi:-)
Dodam jeszcze, że wampir jako taki nie żywił się mięsem, lecz krwią ofiar. Gdzie tutaj paralele do harpii także tych homeryckich? Chodzący martwi byli wymieniani też w księdze Jeremiasza. Co do empus to boginie lub demony w mitologii greckiej nie zmarli ludzie! Zjadać też miał swoje ofiary Lamia lub lamie to kolejne raczej demony zaliczane do bachantek, strzygi to mitologia Słowian i można dyskutować czy to wampiry. Sukkuby to demony żeńskie mające się żywić podczas aktu płciowego. Wampir to istota z mitologii słowiańskiej i tu dochodzimy do meritum. Wiązanie istot z rożnych mitologii jest ciekawym zabiegiem, ale opisywanie ich stosując wspólną dla nich etymologię jest zabiegiem wątpliwym warsztatowo i świadczy o lenistwie intelektualnym autorki.
Chciałabym rzucić trochę inne światło na wampiry. Powszechnie wiadomo, że wampiry przybierały kształt stworzeń nocny, a w szczególności nietoperza. Ludzie wystrzegali się nietoperzy, bo wierzyli, że jak zostaną przez nie ukąszeni, to zarażą się „wirusem wampiryzmu” i zamienią die w swego rodzaju zombie, będą zakażać innych ludzi lub ewentualnie umrą. Otóż z punktu widzenia wirusologii nietoperze są nosicielami większości śmiertelnych wirusów, w tym Ebola, SARS i COVID. I co działa na wampiry? Czosnek – jeden z naturalnych antybiotyków ;)
Tak więc, moim zdanie to przepiękna wiedza z zakresu medycyny ludowej stoi za legendami k wampirach, bo łatwiej jest wmówić niewyedukowanej części społeczeństwa legendy o mrocznych stworach i wzbudzić strach niż tłumaczyć wirusy i ich transmisje.