Robert Oppenheimer. Ojciec bomby atomowej

Tego letniego dnia, gdy wybuchła pierwsza na świecie bomba atomowa, naukowiec cytował słowa ze świętego pisma hinduistycznego Bhagawadgita. Jak znalazł pasowały do okazji. Taka sama bomba o nazwie „Fat Man”, zawierająca wzbogacony ładunek plutonu, niecały miesiąc później starła z powierzchni ziemi japońskie miasto Nagasaki. Trzy dni wcześniej ładunek „Little Boy” spadł na Hiroszimę. W ciągu kilku minut życie straciło około 30 procent populacji – 70–90 tysięcy ludzi.

fot.Ed Westcott (U.S. Government photographer)/domena publiczna

Robert Oppenheimer przeszedł do historii jako ojciec bomby atomowej.

Mocarstwo amerykańskie było w tamtym momencie jedynym dysponentem najgroźniejszej broni w dziejach. Stanowiło to zarazem osobisty sukces grupki naukowców działających w ramach rządowego programu, znanego jako projekt Manhattan. Jego kierownik – Robert Oppenheimer – został przez prasę ochrzczony „ojcem bomby atomowej”. Kim był ten człowiek, którego wynalazek na zawsze zmienił świat?

Bombowy komunista

Oppenheimer urodził się w rodzinie amerykańskich Żydów. Od małego przejawiał fascynację nauką. Zamiast szwendać się z kolegami, ślęczał nad książkami. Szybko uzyskał opinię wielce uzdolnionego introwertyka. Na Uniwersytecie Harvarda studiował nie tylko fizykę, ale także architekturę grecką, sztukę i literaturę. Na własną rękę uczył się języków starożytnych.

Przełomem w jego karierze stał się wyjazd do Europy. Tu poznał ojców nowoczesnej fizyki: między innymi Nielsa Bohra, Wernera Heisenberga, Enrico Fermiego czy Paula Diraca. W wieku zaledwie 22 lat został doktorem. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych szybko zdobył status jednego z najbardziej cenionych fizyków USA. Gdy na początku lat 40. ubiegłego wieku, w odpowiedzi na program atomowy III Rzeszy, armia amerykańska szukała naukowego kierownika do własnych badań, generał Leslie Groves, który nadzorował sprawę, wytypował Oppenheimera.

fot.United States Army Signal Corps/domena publiczna

Robert Oppenheimer (w jasnym kapeluszu, pośrodku) wraz ze współpracownikami w miejscu wybuchu pierwszej na świecie bomby atomowej na pustyni w Nowym Meksyku.

Pojawił się jednak problem. Naukowca „prześwietliło” FBI i wówczas wyszło na jaw, że geniusz fizyki miał politycznie „sporo za uszami”. Przez lata sympatyzował z komunistami. Wpłacał nawet pieniądze dla walczących w wojnie domowej w Hiszpanii. Jak relacjonował Robert Jungk:

Gdy w roku 1937, po śmierci ojca, Oppenheimer stał się właścicielem znacznej fortuny, zaczął poważniejszymi sumami regularnie wspomagać ruch lewicowy. Pisał od czasu do czasu kilkustronicowe anonimowe broszury, których tematem były aktualne wydarzenia, drukował je na własny koszt i rozsyłał za pośrednictwem organizacji intelektualistów antyfaszystowskich, pozostającej pod wpływem komunistów.

Po latach Oppenheimer twierdził, że do zwrotu na lewo pchnął go wielki amerykański kryzys początku lat 30., jednak w rzeczywistości spory udział w tym miała niejaka Jean Tatlock, ponętna doktor psychiatrii i członkini Amerykańskiej Partii Komunistycznej. Zaczęli romansować w 1936 roku. Wówczas Tatlock była jeszcze studentką w Stanford, a Oppenheimer – profesorem w Berkeley. Ich pełen seksualnej i politycznej pasji związek kwitł nawet wtedy, gdy w 1940 roku wybitny fizyk ożenił się z Kitty Harisson (też zresztą komunistką).

Z Tatlock spotkał się kilka razy „na boku”, również w okresie, kiedy pracował przy budowie bomby atomowej. W tym czasie ich nielegalne amory śledziło FBI. Czy kochanka Oppenheimera była sowieckim szpiegiem? Niektórzy do dziś zadają sobie to pytanie – zwłaszcza, że Tatlock zginęła tajemniczą śmiercią w 1944 roku. Utopiła się w wannie w swoim mieszkaniu. Oficjalnie uznano, że przyczyną samobójstwa była ciężka depresja.

FBI długo nie ufało geniuszowi fizyki o lewackich ciągotach i zwlekało z wydaniem mu certyfikatu bezpieczeństwa. W sprawie musiał osobiście interweniować generał Groves. W końcu jednak Oppenheimer został kierownikiem najważniejszego projektu wojskowo-naukowego XX wieku.

„Nikt z moich rozmówców nie wykazywał jakiegoś większego entuzjazmu w sprawie Oppenheimera jako potencjalnego dyrektora” – wspominał później Groves, lecz okazało się, że jego wybór był trafiony. „Oppi” sprawdził się doskonale i jako naukowiec, i jako organizator.

Atomowe miasteczko

Badania nad nową bronią odbywały się niedaleko małego miasteczka Los Alamos, w górzystym, pustynnym rejonie stanu Nowy Meksyk. Powstała tam zmilitaryzowana osada dla 4000 cywilów i 2000 wojskowych. W Los Alamos żyli obok siebie oficerowie i naukowcy, a nad wszystkim czuwały służby specjalne. Rodrick Braithwaite w książce „Armagedon i paranoja. Zimna wojna – nuklearna konfrontacja” opisuje:

Teren został zabezpieczony i ogrodzony. Wejście i wyjście kontrolowała wojskowa policja. Wewnątrz Los Alamos nie było banków ani urzędu pocztowego. Korespondencję cenzurowano. Skonfiskowano aparaty fotograficzne. (…) Kobiety miały nie wiedzieć, czym zajmują się ich mężowie – oczywiście był to zakaz niemożliwy do wyegzekwowania.

fot.U.S. Department of Energy /domena publiczna

Los Alamos pozornie wyglądało na kolejne zwyczajne, amerykańskie miasteczko. Jednak powstało w jednym celu – stworzenia broni, która miała zmienić losy świata.

Byli i tacy, którzy stroili sobie żarty ze środków bezpieczeństwa. Richard Feynman, jeden z największych „mózgów” w zespole, miał zwyczaj wykpiwać „orwellowskie” systemy ochronne w atomowym miasteczku. Jak relacjonuje Braithwaite:

Nauczył się włamywać do urzędowych sejfów i zostawiał w ich środku prowokacyjne notatki. Kiedy cenzorzy kazali mu zawiadomić jego młodą żonę Arline, mieszkającą jeszcze wtedy w Nowym Jorku, żeby w listach nie wspominała nic o cenzurze, zwrócił im uwagę, że nie jest w stanie tego uczynić, ponieważ ma zakaz używania tego słowa w swojej korespondencji.

Oppenheimer szybko zyskał uznanie załogi. Całymi dniami jeździł wojskowym jeepem pomiędzy placówkami. Siadał w kącie i z nieodłącznym papierosem w ustach (wypalał nawet 6 paczek dziennie) przyglądał się pracom. Dyskutował, inspirował i był przy tym niezwykle skuteczny. Wkrótce – również za jego sprawą – najwięksi fizycy USA mogli przetestować swój wynalazek: broń zdolną nieść zagładę milionom ludzi…

„Bóg osobiście zjawił się wśród nas”

Projekt o kryptonimie Trinity był przygotowywany w pośpiechu, tak by prezydent Harry Truman podczas konferencji w Poczdamie mógł pochwalić się nową bronią Stalinowi. Prototyp bomby plutonowej „Fat Man” podwieszono na 30-metrowej stalowej wieży na pustyni, nieco ponad 9 kilometrów od od punktu kontrolnego, w którym znajdowali się naukowcy i wojskowi. 16 lipca 1945 roku o godzinie 5.21 po raz pierwszy w historii ludzkości wybuchła bomba atomowa.

Ludzie w schronach ujrzeli najpierw światłość, którą później określali jako przenikającą, następnie rozległ się potężny huk. Oppenheimer z wrażenia zaczął cytować hinduskie święte księgi. Chemik Georg Kistiakowsky w momencie eksplozji dosłownie padł na ziemię. „Było tak, jakby Bóg osobiście zjawił się wśród nas” – wspominał po latach .

fot.Federal government of the United States/domena publiczna

Pierwszą udaną próbę broni atomowej przeprowadzili w lipcu 1945 roku Amerykanie (na zdj. żołnierze przewożą część ekwipunku w ramach przygotowań do operacji Trinity, kontener Jumbo ostatecznie nie został wykorzystany w trakcie testu).

Niektórzy w zupełnej ciszy wpatrywali się w grzyb atomowy wznoszący się na wysokość 12 kilometrów. Byli i tacy, którzy już wtedy zdawali sobie sprawę z konsekwencji tego, co się stało. „Teraz wszyscy jesteśmy skurwysynami” – tak udany test broni nuklearnej skomentował Ken Bainbridge, fizyk doświadczalny z Uniwersytetu Harvarda.

W promieniu 30 kilometrów od wydarzenia można było na twarzy poczuć ciepło. W odległości ponad 300 kilometrów w oknach budynków drżały szyby. Prototyp „Fat Mana” zostawił po sobie krater o średnicy 300 metrów i głębokości 3. Ze stalowej konstrukcji, na której wisiała bomba, nie zostało nic. Robert Jungk wspomina:

Wprawdzie wielu spośród ludności zamieszkałej w pobliżu miejsca próby oraz w promieniu około 200 kilometrów ujrzało o godzinie 5.30 niezwykle jasny odblask na niebie, uspokojono ich jednak komunikatem wydanym przez Moynahana, szefa prasowego „Projektu Manhattan”, że „niedaleko Alamogordo nastąpił wybuch magazynu z amunicją; ofiar w ludziach nie było”.

Gra przerasta mistrza

Naukowcy mieszkali jeszcze w Los Alamos, gdy „Little Boy” przyniósł śmierć Hiroszimie. Kilka dni później „Fat Man” spadł na Nagasaki. W ferworze zmagań wojennych nikt nie pytał o kwestie moralne. Gazety robiły z fizyków superbohaterów.

Oppenheimer coraz bardziej jednak dystansował się od swego dzieła. Narzekał na to, że ładunek został użyty przeciwko wrogowi, który i tak był skazany na klęskę. Podobno podczas spotkania z Harrym Trumanem rzekł: „Panie prezydencie, mam krew na rękach”. Przywódcę USA miał zirytować „płaczliwy ton” naukowca.

Naukowcy zdawali sobie sprawę, że ludobójstwo w Hiroszimie to zaledwie „przedsmak” tego, co może czekać ludzkość, gdy zostanie wyprodukowany znacznie silniejszy ładunek – bomba wodorowa. Oppenheimer był zdecydowanym przeciwnikiem prowadzenia prac nad taką bronią. Jego opinie zostały jednak zignorowane. Szefem projektu został były podwładny Oppenheimera – Edward Teller. Co ciekawe, w ekipie Tellera pracował również i polski naukowiec – pochodzący ze Lwowa Stanisław Ulam.

W 1952 roku świat „dostał” bombę wodorową. Pierwsza eksplozja – na atolu Enewetak – miała siłę 10,4 MT (odpowiadającą sile mniej więcej 700 bomb jądrowych zrzuconych na Hiroszimę). Nie był to jednak najmocniejszy wybuch – ten niechlubny tytuł należy się radzieckiej „Car-bombie” o sile około 58 megaton. Co więcej, jej konstrukcja umożliwiała użycie ładunku o mocy 150 megaton, ale zrezygnowano z niego z obawy przed nieprzewidzianymi skutkami….

A ten, który otworzył tę apokaliptyczną puszkę Pandory? W latach 50. Oppenheimer stracił pozycję bożyszcza Amerykanów i stał się podejrzanym o szpiegostwo na rzecz ZSRR. FBI znów się nim zainteresowało. Odtąd więc fizyk wiódł życie na podsłuchu, ciągany od jednego przesłuchania do kolejnego.

Ostatecznie, mimo że niczego mu nie udowodniono, „Oppi” został zmarginalizowany. Cofnięto mu certyfikat bezpieczeństwa. Niegdysiejszy „niszczyciel światów” musiał zadowolić się skromną posadą w prywatnej placówce naukowej w Princeton. Zmarł na raka krtani w 1967 roku. Za to dzieło jego życia – choć śmiercionośne – pozostanie nieśmiertelne.

Bibliografia:

1. Adamczyk A., Castle Bravo – bardzo pechowa eksplozja, www.kwantowo.pl (dostęp: 2019-06-16).
2. Bird K.. Sherwin M.J., Amerykański Prometeusz: Triumf i tragedia Roberta Oppenheimera, Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl” 2007.
3. Braithwaite R., Armagedon i paranoja. Zimna wojna – nuklearna konfrontacja, Znak Horyzont 2019.
4. Hoffmann K., J. Robert Oppenheimer – twórca pierwszej bomby atomowej, WNT 1999.
5. Jungk R., Jaśniej niż tysiąc słońc. Losy badaczy atomu, PIW 1967.
6. Lipiński J., Druga wojna światowa na morzu, Wydawnictwo Morskie 1976.
7. Rhodes R., Jak powstała bomba atomowa, Prószyński i S-ka 2000.
8. Urbanek M., Genialni. Lwowska Szkoła Matematyczna, Wydawnictwo „Iskry” 2014.

Sprawdź, gdzie kupić „Armagedon i Paranoja. Zimna wojna – nuklearna konfrontacja”: