Co wmawiano Żydom wywożonym do obozów śmierci?

„Nikt sobie nie wyobrażał, że pewnego dnia może powstać taki obóz zagłady jak Auschwitz” – opowiada w książce „Żona nazisty” Edith Hahn-Beer, Żydówka, która przeżyła wojnę jako „nurek”, ukrywając swoje prawdziwe pochodzenie. Kobieta przyznaje, że gdy trwały walki, docierały do niej pogłoski o nazistowskich okrucieństwach i o straszliwych warunkach panujących w obozach koncentracyjnych. „Och, to już przesada, to musi być wroga propaganda” – mówiła sobie jednak. Odkrycie skali niemieckich zbrodni było dla niej szokiem.

fot.domena publiczna

Żydzi, deportowani z całej Europy, do samego końca nie mieli pewności, co ich czeka.

Podobnie jak ona myślały miliony mieszkańców okupowanej przez III Rzeszę Europy. I nic dziwnego. Choć  wszechobecne były antysemickie hasła, a Hitler i Goebbels w przemówieniach zdradzali, jakie są ich zamierzenia względem Żydów, nazistowskie władze zadbały o to, by rzeczywisty kształt „ostatecznego rozwiązania” został zachowany w tajemnicy. Już na początku stycznia 1942 roku Biuro Prasowe Rzeszy nakazało, by nie ukazywały się żadne informacje na temat „kwestii żydowskiej na okupowanych terytoriach wschodnich”. Polecenie wykonano – w oficjalnych mediach zapadła cisza.

Sukces propagandy

Co więcej, na potrzeby międzynarodowej opinii publicznej (a częściowo także samych ofiar Zagłady) uruchomiono szereg zabiegów „maskujących”. Ich celem było przekonanie wszystkich, że mimo wszelkich ograniczeń Żydzi mogą na terenach Rzeszy prowadzić względnie bezpieczne życie. Jak opowiada Dorit Bader-Whiteman, badaczka losów żydowskich uciekinierów:

Nawet po tym, jak rozpoczęły się masowe mordy, wysiłki nazistów, by oszukać świat, nie ustały. Sławni żydowscy artyści byli zmuszani do występowania na specjalnie w tym celu zbudowanej scenie w Westerbork, niemieckim punkcie zbiorczym w Holandii, przed Żydami wysyłanymi na śmierć.

fot.S.schroedter/CC BY-SA 4.0

Propaganda przedstawiała obozy koncentracyjne jako ośrodki, w których więźniowie pracują ciężko, ale są traktowani sprawiedliwe. Modelowym przykładem stał się obóz dla starszych Żydów w Theresienstadt.

Aktorka Camilla Spira opowiadała, że przebrano ją za żonę właściciela gospody, z blond warkoczami, i śpiewała operetkowe arie […] dla tysiąca więźniów żydowskich, którzy pewnej nocy przybyli do Auschwitz. „To było okropne” – wspomina. „Przez chwilę zapomnieli o wszystkim. Następnego dnia pociągi zabrały ich na śmierć”.

Naziści włożyli również wiele wysiłku w to, by przekonać świat o niewinnym charakterze budowanych przez siebie obozów koncentracyjnych. Od momentu, gdy przejęli władzę, przedstawiali je jako skrajne przeciwieństwo brytyjskich ośrodków z czasów wojen burskich. Propaganda malowała obraz instytucji, w których więźniów wykonujących pracę „dla wspólnego dobra” traktuje się surowo, ale sprawiedliwie. Część z nich umieszczano tam też rzekomo po to, by nie odbierali zajęcia pełnoprawnym obywatelom.

Pozory cywilizowanych warunków utrzymywano jeszcze w czasie wojny. „Modelowym” obozem był Theresienstadt, założony w czeskim Terezinie. Wysyłano tam – już w czasie realizacji „ostatecznego rozwiązania” – między innymi Żydów powyżej 65-roku życia oraz weteranów I wojny światowej, a później także bardziej znane osobistości. I właśnie tam zaproszono przedstawicieli Czerwonego Krzyża, by mogli zbadać warunki przetrzymywania więźniów.

Po odpowiednim „przygotowaniu” scenerii gościom, którzy pojawili się w czerwcu 1944 roku, pokazano sielankową miejscowość. Mogli przejść się uroczymi uliczkami, wśród kwiatów i świeżo odmalowanych frontów budynków, odwiedzić funkcjonującą bibliotekę oraz miejsce odprawiania modłów. Theresienstadt nie był też zatłoczony – przed wizytą 7500 tysiąca osób odesłano do Auschwitz, by zwolnić trochę miejsca. Wysłannicy Czerwonego Krzyża dali się zwieść tej idylli – organizacja odwołała kolejne wizyty w obozach, między innymi w samym Auschwitz!

„Moja mama służącą? Niemożliwe!”

Dzięki tym i innym zabiegom deportowani Żydzi, zwłaszcza ci z zachodniej Europy, mieli jedynie mgliste wyobrażenie na temat tego, co faktycznie czeka ich po wyjeździe na wschód. Potwierdza to Edith Hahn-Beer we wspomnieniowej książce wydanej pod tytułem „Żona nazisty. Jak pewna Żydówka przeżyła Zagładę”:

Polskich Żydów odesłano już z powrotem do Polski. Teraz, w lecie 1941 roku, usłyszeliśmy, że niemieccy i austriaccy Żydzi też będą musieli tam pojechać. Te deportacje – czy Aktionen, jak je nazywaliśmy – napełniały nas trwogą. Nie wiedzieliśmy wówczas, co oznaczała deportacja do Polski, przeczuwaliśmy jednak, że to nic dobrego.

Myśleliśmy o tym kraju jako o niecywilizowanej dziczy, gdzie Niemcy kolonizują i podporządkowują sobie miejscowych chłopów. Gdyby Mamę wysłali do Polski – myślałam – musiałaby być służącą u niemieckich kolonistów: zmywać naczynia, szorować podłogi, prasować ubrania. Nie mogłam znieść myśli, że znalazłaby się w takich warunkach. Moja mama służącą? Niemożliwe!

Wielu ofiarom taki scenariusz mógł wydawać się prawdopodobny. Władze III Rzeszy w 1941 roku wydały broszurę, która przedstawiała życie Żydów w okupowanej Rzeczpospolitej jako co najmniej znośne. Wprawdzie czekała ich praca, ale także – jak zachwalali autorzy tekstu – czyste szpitale, kuchnie, własna prasa, a nawet system kształcenia zawodowego!

fot.E. Hoffmann & B. Walter/domena publiczna

Wysyłanym na wschód obiecywano nowe życie – trudne, ale w znośnych warunkach.

Organizując kolejne transporty na wschód, naziści bardzo dbali również o język. Rzadko była mowa o „deportacjach”. Częściej używano określeń takich jak „ewakuacja” czy „przesiedlenie”, a nawet po prostu „przeprowadzka poza granice Rzeszy”. By uwiarygodnić tę bajeczkę, nieraz obciążano „przeprowadzanych” kosztami ich podróży. Ustalano też wysokie, nawet 50-kilogramowe normy dla dozwolonego bagażu.

„Gorzej już nie będzie…”

Nieco inaczej wyglądała sytuacja wśród Żydów zamkniętych w gettach w okupowanej Polsce, którzy nie mogli mieć już złudzeń odnośnie charakteru reżimu. Nawet dla nich jednak prawdziwy cel deportacji często pozostawał nieznany. „Nie wiedzieliśmy, dokąd jedziemy i co nas czeka” – opowiadał Samuel Willenberg, który z getta w Opatowie trafił do Treblinki. Dodaje też, że wprawdzie słyszał Polaków, mówiących ironicznie, że ludność żydowską wysyła się „do gazu” i „przerabia na mydło”, ale w to po prostu nie wierzył.

fot.domena publiczna

Po przybyciu do obozu „przejściowego” w Sobiborze więźniów pędzono „pod prysznic”.

W większości przyjmowano kolejne transporty z przerażeniem, lecz zdarzały się nieliczne wyjątki. „Wielu niemieckich Żydów zdecydowało się na podróż dobrowolnie. Byli całkowicie zdemoralizowani, nie mogli już ani chwili dłużej znieść życia w Łodzi, i mieli nadzieję, że ich nieznany cel może oznaczać polepszenie sytuacji” – opowiada badacz Holokaustu, David Cesarani.

Nawet, gdy wśród łódzkich deportowanych zaczęły krążyć przerażające pogłoski, grupa ta przyjmowała swój los obojętnie. „Ponad pięć miesięcy głodu i zimna, na nagich podłogach, w najmniejszym stopniu nie skłania ich do walki o życie w getcie” – zapisano w kronice łódzkiego getta – „Mówią, że gdziekolwiek się znajdą, nie będzie im już gorzej”.

Do samego końca

Stworzoną przez Niemców iluzję podróży „na wschód”, gdzie Żydzi będą mogli się osiedlić, podtrzymywano do ostatniej chwili. Jak opowiada historyk Laurence Rees:

Doświadczenie SS pokazywało, że kluczem do sprawnego działania obozu śmierci jest podstęp. Treblinka udawała więc obóz przejściowy i nowo przybyłych jak najszybciej kierowano na śmierć, pędząc ich „pod prysznice” w „bloku dezynfekcyjnym”.

Podobne pozory normalności stwarzano w Sobiborze. Oberscharführer Hermann Michel witał więźniów krótką przemową, w której wyjaśniał, że zostaną skierowani na Ukrainę, gdzie czeka ich ciężka praca. „Musicie się rozebrać i zostawić swoje rzeczy w porządku” – informował następnie – „nie mamy zbyt wiele czasu”. Przekonywał, że po wyjściu z pryszniców powinni być w stanie szybko zebrać się do dalszej drogi.

„Ludzie mu wierzyli” – przekonuje Cesarani. Rozbierali się, przekazywali swoje kosztowności i pieniądze. Niektórzy zakopywali je w piasku, z nadzieją, że po powrocie spod prysznica je odzyskają. Nie wiedzieli, że powrotu już nie będzie.

Bibliografia:

1. Edith Hahn-Beer, Żona nazisty. Jak pewna Żydówka przeżyła Zagładę, Napoleon V 2019.
2. Samuel Willenberg, Bunt w Treblince, Biblioteka „Więzi” 2004.
3. Paul Moore, ‘And What Concentration Camps Those Were!’: Foreign Concentration Camps in Nazi Propaganda, 1933-9, „Journal of Contemporary History” t. 45 (2010).
4. Dorit Bader Whiteman, The Uprooted. Voices of Those Who Escaped Before the ‘Final Solution’, Da Capo Press 2001.
5. David Cesarani, Final Solution. The Fate of the Jews 1933-1949, Macmillan 2016.
6. Laurence Rees, Nowa historia, Prószyński i S-ka 2018.
7. Karel Margry, ‘Theresienstadt’ (1944-1945): The Nazi propaganda film depicting the concentration camp as paradise, „Historical Journal of Film, Radio and Television” t. 12, nr 2 (1992).
8. Deceiving the Public, Holocaust Encyclopedia, US Holocaust Memorial Museum.