Panowanie Augusta III Sasa. Lata, które przesądziły o upadku Rzeczpospolitej?

Trzeba przyznać, że panujący w Rzeczpospolitej w latach 1733–1763 August III Sas od zawsze miał złą prasę. O jego warcholstwie i głupocie pisano całe tomy. Opowiadano nawet, że z nudów strzelał do psów. Krytykowanie go było wręcz w dobrym tonie.

fot.Louis de Silvestre/domena publiczna

Czy August III był najgorszym władcą Polski?

Te jednoznacznie negatywne oceny zaczęły zmieniać się dopiero po II wojnie światowej. Przełomowa okazała się wydana w 1989 roku biografia autorstwa profesora Jacka Staszewskiego, który uczynił wiele, by poprawić wizerunek bezlitośnie wyszydzanego króla. Zaczęto dostrzegać w nim niezłego polityka, a nawet reformatora, będącego jednak na z góry straconej pozycji wobec ogólnego zacofania polskiego społeczeństwa, którym przyszło mu rządzić.

„Pozbawiony jakichkolwiek talentów politycznych”

Temu względnie nowemu trendowi w historiografii na łamach książki „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana” zdecydowanie przeciwstawia się doktor habilitowany Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Twierdzi on, że nazywanie syna Augusta II Mocnego „reformatorem” wymaga naprawdę dużego samozaparcia. „Augusta III nie da się obronić. Gdybyśmy zestawili argumenty za i przeciw, to przewaga tych przeciw byłaby miażdżąca” – przekonuje. Jego zdaniem:

August III był pozbawiony jakichkolwiek talentów politycznych. Mam wrażenie, że wielu sytuacji po prostu nie rozumiał, przerastały go, a mimo to niekiedy chciał odgrywać pierwszoplanową rolę polityczną, i to nie tylko w Rzeczypospolitej czy w Saksonii, ale też w środkowej Europie. Dwór w jego czasach stopniowo przestawał być promotorem jakichkolwiek reform, a w końcu król stał się zupełnie bierny.

fot.Louis de Silvestre/domena publiczna

Fryderyk August II zwykle nie sprzeciwiał się życzeniom ojca – był posłusznym synem i nie rwał się do rządzenia.

Skąd tak ostra ocena dokonań drugiego Wettyna na polskim tronie? Lista jego grzechów, przedstawiona przez Perłakowskiego, jest naprawdę długa. Historyk przyznaje wprawdzie, że jeszcze jako pretendent do korony Fryderyk August II nieźle się zapowiadał, ale w pewnym momencie… zatrzymał się w rozwoju. Obiecujący królewicz stał się „bezwolny, opieszały i mało zainteresowany sprawami państwa”. Polityka podobno go unieszczęśliwiała i nie przejawiał żadnych ambicji, by zająć się nią poważniej. „Zwykle następca tronu chce jak najszybciej rządzić, decydować. U Fryderyka Augusta II tego nie widać” – argumentuje krakowski badacz.

Ten brak chęci do królowania przejawiał się między innymi w systemie organizacji rządów, zarówno w Saksonii, jak i w Polsce. Wbrew twierdzeniom profesora Staszewskiego, który chwalił monarchę za wprowadzenie „systemu ministerialnego”, Perłakowski podkreśla, że:

Za panowania Augusta III w ogóle nie powstał przemyślany system władzy, który mógłby służyć efektywnemu zarządzaniu państwem. Formuła, na jaką zdecydował się August III, miała tylko jeden cel: zapewnienie mu wygody. Wyznaczył ministra, który zdjął z jego barków ciężar zajmowania się państwem, by sam nie musiał się już wytężać (…).

Niektórzy historycy twierdzili, że król miał nawet koncepcję stworzenia pierwszego polsko-saskiego rządu z Sułkowskim na czele jako premierem. Ale ja nie bardzo w to wierzę, bo żeby coś takiego wymyślić, trzeba mieć w ogóle jakieś koncepcje.

Historyk dodaje jeszcze, że królewskie wygodnictwo sięgnęło szczytu za „panowania” następcy Aleksandra Józefa Sułkowskiego – Henryka Brühla, którego głównym zadaniem stało się uspokajanie władcy, martwiącego się, czy ma jeszcze jakieś pieniądze. „Jawohl, Eure Majestät” – odpowiadał za każdym razem minister. Nic innego Augusta nie interesowało.

„Niespecjalnie nawet próbował”

Mierne talenty polityczne Sasa w pełni ujawniły się podczas wojen śląskich. W pierwszej z nich (1740–1742) wziął udział u boku Prus, licząc na to, że uda mu się dzięki przyłączeniu części spornej dzielnicy zjednoczyć terytoria Rzeczpospolitej i Saksonii. Skutek był łatwy do przewidzenia. „Utracił armię, a swoich obu państw nie połączył, bo Fryderyk II nie zamierzał dzielić się Śląskiem” – opowiada Perłakowski. I dodaje, że król Prus „ograł z łatwością” naszego władcę.

Równie nieskuteczne okazały się też inne inicjatywy monarchy. „Przez całe panowanie jego posunięcia są bardzo nieudolne, a w latach 50. XVIII w. – wręcz tragiczne” – ocenia bezlitośnie historyk. Odbiera Augustowi III również wyszukany gust kulturalny, który dotąd przyznawali mu nawet najwięksi krytycy. Zgadza się, że król uwielbiał sztukę, a za jego czasów na dworze występowali najlepsi śpiewacy. Jednocześnie jednak zwraca uwagę na fakt, że Sas lubował się w wyjątkowo „głupich i prymitywnych” librettach oper. „To tak, jakby dziś wybitny tenor śpiewał piosenkę w stylu «Tralala, Antek na harmonii gra». Ale królowi ogromnie się podobały” – opowiada.

fot.domena publiczna

August III był miernym królem, ale dobrym i kochającym małżonkiem. Na portrecie z żoną Marią Józefą.

Po takim wstępie trudno się dziwić, że badacz klasyfikuje rządy Augusta III jako polityczną katastrofę. Można wręcz zastanawiać się, czy to nie w trakcie jego panowania Rzeczpospolita straciła jakąkolwiek szansę na polityczne reformy. Perłakowski w książce „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana” podsumowuje:

(…) August III poniósł rzeczywiście klęskę, zarówno w Saksonii, jak i w Polsce. Przegrał zarówno na polu polityki wewnętrznej, jak i międzynarodowej. Uzależnienie Rzeczypospolitej od Rosji stawało się coraz głębsze. Z czasem bez woli Moskwy niczego nie dało się przeprowadzić. Następowało stopniowe ograniczenie suwerenności kraju. A kryzys władzy ustawodawczej, czyli sejmu, udaremnił wszelkie próby zmian.

Nie zgadzam się z ocenami, że August III nie miał możliwości, by się tym zjawiskom przeciwstawić. Że chciał reformować, ale społeczeństwo mu nie pozwoliło. On po prostu nie był w stanie tego zrobić, nie umiał i niespecjalnie nawet próbował.

Mimo tej miażdżącej krytyki historyk zastrzega się, że nie sięgnąłby po słowa profesora Władysława Konopczyńskiego, który w 1936 roku określił Sasa jako „leniwą i bezmyślną bryłę mięsa i tłuszczu”. Chwali Augusta III choćby za jego… wierność małżeńską, której podobno nikt nie podaje w wątpliwość. Zresztą już samo wesele polsko-saskiego królewicza z 1719 roku stało się jednym z najświetniejszych wydarzeń ówczesnej Europy. Ale może to tylko ukryta sugestia, że Fryderyk August II powinien poprzestać na roli męża…

Źródło:

Ciekawostki to kwintesencja naszego portalu. Krótkie materiały poświęcone interesującym anegdotom, zaskakującym detalom z przeszłości, dziwnym wiadomościom z dawnej prasy. Lektura, która zajmie ci nie więcej niż 3 minuty, oparta na pojedynczych źródłach. Ten konkretny materiał powstał w oparciu o:

• Mirosław Maciorowski, Beata Maciejowska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Wydawnictwo Agora 2018.