Andrew Carnegie był tak obrzydliwie bogaty, że do dzisiaj uważa się go za jednego z najzamożniejszych ludzi w dziejach. Jak dorobił się swojej fortuny?

Andrew Carnegie urodził się w 1835 roku w szkockim miasteczku Dunfermline, gdzie jego ojciec miał zakład tkacki z trzema ręcznymi warsztatami. Gdy do użytku weszły tkalnie parowe, ręczna produkcja okazała się nieopłacalna i widmo nędzy zajrzało w oczy rodziny. Stary Carnegie postanowił wsiąść z bliskimi na statek i udać się do „ziemi obiecanej” biedaków całego świata – Ameryki. Tam osiedlili się w ówczesnym centrum przemysłu włókienniczego, mieście Allegheny w Pensylwanii (dziś przedmieście Pittsburgha).

Trzynastoletni Andrew, zamiast iść do szkoły, musiał zarabiać na życie. Zatrudniono go jako chłopaka do pomocy w fabryce odzieżowej w pobliskim Pittsburghu. Pracował tam przez sześć dni w tygodniu po 12 godzin dziennie i zarabiał zaledwie 1,20 dolara na tydzień. W niedziele zaś chodził do szkółki, w której uczył się pisać i czytać.

fot.domena publiczna

Filantrop czy milioner z wyrzutami sumienia? Kim był Andrew Carnegie i jak został jednym z najbogatszych ludzi XIX-wiecznej Ameryki? Na ilustracji fragment karykatury Louisa Dalrymple przedstawiającej Carnegie (magazyn „Puck” 1903).

Podobno, gdy pewnego razu nauczyciel zapytał go o ulubiony cytat z Biblii, młody Carnegie odparł bez namysłu: „Dbaj o grosze swoje, bo talary twoje same o siebie dbać nie będą”. Chociaż nie był to prawdziwy cytat z Pisma Świętego pokazał on, w którym kierunku chłopiec postanowił skierować swoje życie. Celem stały się pieniądze.

Telegramy czytał ze słuchu

Z przędzalni Andrew przeszedł do fabryki przyrządów telegraficznych, gdzie doglądał małego silnika parowego. Praca była ciężka, godziny dniówki dłużyły się, ale chłopak wkładał w to całą swoją uwagę i marzył o zostaniu telegrafistą. Po jakimś czasie został przyjęty do biura telegraficznego Ohio Telegraph Company w Pittsburghu jako goniec do roznoszenia depesz. To było jak złapanie Pana Boga za nogi: zamiast wielogodzinnej ciężkiej pracy przy fabrycznych maszynach, czyste biuro wypełnione papierem, księgami i piórami. No i większa pensja – 2,50 dolara tygodniowo.

fot.domena publiczna

Gdy rodzina Carnegie postanowiła wyemigrować do Stanów Zjednoczonych, Andrew miał zaledwie 12 lat. Od razu rozpoczął pracę – najpierw w przędzalni bawełny, a następnie został roznosicielem telegramów. Na zdjęciu z bratem Thomasem.

Andrew był wyjątkowo zaangażowany w nowe zajęcie. Aby szybko roznosić depesze uczył się na pamięć przewodnika adresowego Pittsburgha. Doszedł do takiej wprawy, że na zawołanie wymieniał biura, sklepy i fabryki z danej ulicy według kolejnych numerów. Rankami i wieczorami uczył się telegrafować, dorabiał też przepisując depesze dla miejscowych dzienników. Rychło nabrał takiego doświadczenia, że ze słuchu odczytywał nadawane Morsem telegramy, potrafił też samodzielnie obsługiwać maszynę telegraficzną. Przełożeni docenili jego zdolności i awansowali go na telegrafistę. Pierwszy postawiony sobie przez Andrew krótkoterminowy cel został osiągnięty.

Z robotnika urzędnik, z urzędnika inwestor

W biurze telegraficznym młodego Carnegie zauważył Thomas A. Scott, jeden z dyrektorów Kolei Pensylwańskiej (Pennsylvania Railroad Company). Zaskoczony inteligencją i energią chłopaka zatrudnił go u siebie jako asystenta-telegrafistę z pensją – bagatela – 35 dolarów miesięcznie. Andrew rychło stał się zaufanym urzędnikiem Scotta. Do tego stopnia, że po kilku miesiącach pracy dyrektor poradził mu, aby zainwestował 500 dolarów w akcje Towarzystwa Ekspresowego Adamsa, zajmującego się dostarczaniem dużych przesyłek pocztowych.

Andrew nie posiadał jednak tak dużej, jak na jego możliwości, sumy. Z pomocą przyszli mu rodzice, którzy pożyczyli 500 dolarów pod hipotekę małego domu, aby umożliwić synowi inwestycję. Carnegie kupił akcje i został kapitalistą. Jakież było jego zdziwienie, gdy po pewnym czasie Towarzystwo wypłaciło pierwszą dywidendę – 12 procent rocznie od kapitału, a więc o wiele więcej niż to, co udało mu się zarobić pracując całymi dniami.

Od nędzy do pieniędzy

Dzięki poparciu Scotta, ale też własnym zdolnościom, Andrew został kierownikiem oddziału Pennsylvania Railroad w Pittsburghu. Wtedy zaczął również inwestować w rozmaite przedsięwzięcia związane z transportem kolejowym i przemysłem.

Doświadczenie i wiedza, jakie zdobył w PRC sprawiły, że po wybuchu wojny secesyjnej otrzymał od Departamentu Wojny propozycję objęcia stanowiska zarządzającego wojskową siecią telegraficzną. Przy okazji zajął się dostawami szyn dla wojska oraz przewożeniem broni, wyposażenia i amunicji, dzięki czemu zdobywał fundusze na kolejne inwestycje. Po dwóch latach państwowej służby wrócił do Pittsburgha. I tam właśnie zrealizował jeden z najlepszych interesów swojego życia.

fot.domena publiczna

Pennsylvania Railroad Company, czyli amerykańska kolej klasy I została założona w 1846 roku. Z biegiem lat połączyła się z ok. 800 liniami kolejowymi innych firm, stając się ówcześnie największą na świecie korporacją notowaną na giełdzie, o budżecie większym niż budżet USA! Nic dziwnego, że Carnegie – jako uczestnik przedsięwzięcia – szybko się na nim wzbogacił.

Trzydziestoletni milioner

Pewnego dnia w biurze Carnegie pojawił się niepozorny człowiek o nazwisku Theodore T. Woodruff. Przedstawił plany swojego wynalazku – wagonu z miejscami do spania. Andrew błyskawicznie zorientował się, że jest to dla niego ogromna szansa. Kolej była wówczas branżą, która rozwijała się dynamicznie, a zapotrzebowanie na jej połączenia na wielkich obszarach USA coraz bardziej się zwiększało. Ułatwienie podróżowania przez danie pasażerom możliwości w miarę wygodnego spania w nocy, mogło przynieść ogromne zyski pomysłodawcy i sponsorowi.

Carnegie pożyczył pieniądze i wszedł w spółkę z wynalazcą. Gdy Woodruff Sleeping Car Company wyprodukowała pierwsze wagony sypialne, Andrew wprowadził je również w Kolei Pensylwańskiej. Wynalazek zrewolucjonizował podróżowanie po USA. Drugim „strzałem w dziesiątkę” biznesmena było zainwestowanie w odkryte w okolicach Pittsburgha źródła ropy naftowej. Andrew wraz z kilkoma przyjaciółmi połączył kapitały i zakupił jedno z nich, płacąc 40 tysięcy dolarów. Jak świetny to był pomysł, okazało się bardzo szybko: eksploatacja źródła dała w ciągu roku milion dolarów dochodu, a wartość spółki doszła do 5 milionów!

W wieku 30 lat Carnegie został milionerem. I to w XIX-wiecznym rozumieniu, bo milion z roku 1900 dzisiaj byłby wart nawet ponad 200 milionów dolarów.

fot.domena publiczna

Trzydziestoletni milioner? W XIX wieku nie było to powszechne zjawisko. Dlatego postać Andrew Carnegie pojawiała się często w przestrzeni publicznej, tak na obrazach (na ilustracji po lewej – artysta nieznany), jak i karykaturach (po prawej autorstwa Leslie Ward, „Vanity Fair”).

Stalowy potentat

Trzecią branżą, w którą zainwestował Carnegie był przemysł hutniczy. Pracując w Pennsylvania Railroad Company zaczął skupować akcje firm stalowniczych. Zapotrzebowanie na stal w odbudowujących się po wojnie secesyjnej Stanach Zjednoczonych było olbrzymie, więc przedsiębiorstwa miały zbyt, świetne wyniki i przynosiły duży dochód. Wszystko to sprawiło, że w 1865 roku Carnegie odszedł z PRC i założył własny biznes, koncentrując się na produkcji stali.

Kolejny interes życia zrobił łącząc produkcję stalową i kolej. Gdy Pennsylvania Railroad rozpoczęła akcję wymiany mostów na swoich szlakach z drewnianych na żelazne, Carnegie zdobył kontrakt na realizację przedsięwzięcia. Zainwestował w fabrykę mostów żelaznych Keystone Brigde Company i zaczął je z zyskiem dostarczać kolei – najpierw w Pensylwanii, potem zaś w całych Stanach. Warto wspomnieć, że mosty te stoją w USA do dziś i wpisane są do rejestru zabytków.

Podczas podróży po Europie Carnegie upewnił się, że zapotrzebowanie na stal będzie wciąż rosnąć. Inwestował więc w huty i wytwórnie stali, a także branże pokrewne, np. kopalnie węgla i rud. W 1883 roku zakupił jedną z największych stalowni w kraju – Homestead Works. Potem dokupił przedsiębiorstwo sprowadzające do USA koks. Swoje zakłady umieszczał w pobliżu Wielkich Jezior, gdzie zbudował flotyllę statków do przewożenia surowców i gotowych wyrobów stalowych do wielkich miast: Nowego Jorku, Detroit i Chicago. W 1892 roku połączył trzy swoje największe stalownie w koncern pod nazwą Carnegie Steel Company. Budował mosty, statki, wagony, lokomotywy, uzbrojenie i zarabiał na tym krocie. Pod koniec XIX wieku był najbogatszym człowiekiem na świecie.

Kapitalistyczny krwiopijca

Swoje miliony Carnegie zarabiał w sposób bezwzględny. Robotnicy w jego fabrykach pracowali po 12 godzin dziennie siedem dni w tygodniu. Wolne przysługiwało im tylko raz w roku – 4 lipca, na Święto Niepodległości. Utrzymanie wydajności wymuszał groźbą obniżek pensji. Od menedżerów wymagał nieustannego podnoszenia poziomu produkcji. Protesty i strajki tłumił bez litości. Zatrudniał imigrantów z Europy, bo pracowali 14 godzin dziennie za stawkę czterokrotnie niższą niż amerykańscy robotnicy.

fot.Thure de Thulstrup/ domena publiczna

W 1892 roku w największej stalowni koncernu, Homstead Works, wybuchł strajk spowodowany obniżeniem stawek pracowniczych. Doszło do zamieszek, w wyniku których 9 osób zginęło, a ponad 100 zostało rannych. Carnegie przebywał wtedy na wakacjach w Szkocji i całą sprawę zbył milczeniem… Na ilustracji obrazek, który pojawił się w wtedy „Harper’s Weekly”, przedstawiający ochroniarzy Pinkertona wysłanych do stłumienia strajku.

Gdy w 1892 roku we wspomnianych zakładach Homestead Works wybuchł strajk na tle obniżki płac, Carnegie odmówił jakichkolwiek rozmów ze związkami zawodowymi. Sprowadził łamistrajków i uzbrojonych ochroniarzy z agencji Pinkertona. Doszło do walk agentów ze strajkującymi, w których zginęło dziewięciu pracowników, a ponad 100 osób zostało rannych. Porządek przywróciła milicja stanowa. Robotnicy wrócili do pracy na gorszych warunkach… Carnegie okazał się wyznawcą teorii Herberta Spencera, zwolennika ekstremalnej formy darwinizmu społecznego, który głosił:

Społeczeństwo rozwija się, gdy najzdolniejsi jego członkowie mogą w sposób nieskrępowany ugruntować swoją pozycję, a najsłabiej wyposażonych przez naturę nikt nie próbuje sztucznie utrzymać przy życiu.

Filantrop specyficzny

W 1900 roku, w wieku 65 lat, Andrew Carnegie sprzedał swoją stalową firmę innemu przemysłowemu potentatowi – J.P. Morganowi. Otrzymał za to sumę wówczas (a także i dziś) ogromną – 480 milionów dolarów. Kwota ta, w przeliczeniu na dzisiejszą wartość waluty, odpowiada nawet ponad 100 miliardom dolarów.

Resztę życia poświęcił zaś na działalność filantropijną i rozdawanie swojego majątku. Była to część jego życiowej filozofii. Twierdził on bowiem, że:

(…) prowadzenie biznesu nie ma żadnego sensu, o ile nie służy ogółowi. Nie może mieć człowiek przed sobą jakichkolwiek bogów, a gromadzenie bogactwa stanowi jeden z najgorszych rodzajów bałwochwalstwa. Nie ma bożka bardziej upodlającego człowieka niż pieniądz.

fot.Frances Benjamin Johnston/ domena publiczna

Nagle, w 1901 roku, Carnegie postanowił przejść na emeryturę. Został uznany ówcześnie za największego bogacza na świecie. Wtedy stwierdził, że ludzie bogaci powinni oddawać nadwyżki swoich fortun, ponieważ „człowiek, który umiera bogaty, umiera zhańbiony”. Na zdjęciu podczas wizyty w Tuskegee Institute (edukującą Afroamerykanów), którego był dobroczyńcą (1903 rok).

I rzeczywiście, do swojej śmierci w 1919 roku rozdał 350 milionów dolarów. Ufundował 2,5 tysiąca bibliotek i wiele sal muzycznych, w tym słynną Carnegie Hall w Nowym Jorku. Blisko 8 tysięcy kościołów zaopatrzył w organy. Założył uczelnię Carnegie Mellon University oraz Carnegie Institution, wspierającą badania w dziedzinie fizyki i biologii. Stworzył Carnegie Endowment for International Peace – instytucję zajmującą się rozwiązywaniem konfliktów międzynarodowych. Ufundował Pałac Pokoju w Hadze, który dziś jest siedzibą Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Jako filantrop pozostał jednak wierny swoim poglądom, że w życiu nic nie ma za darmo. Pieniądze przeznaczał na instytucje kultury i nauki, a nie na pomoc pojedynczym ludziom, bo to uważał za marnowanie środków. Gdy w 1895 roku otwierał ufundowaną przez siebie bibliotekę w Pittsburghu, skrytykował przedsiębiorców podnoszących płace pracownikom. Uznał to za marnotrawstwo dóbr, które robotnicy i tak przejedzą lub przepiją bez żadnego pożytku…

***

Niezwykłą historię młodej i ambitnej imigrantki, która przybyła do XIX-wiecznej Ameryki w poszukiwaniu lepszego życia przedstawiła Marie Benedict w swojej najnowszej powieści „Pokojówka miliardera”. Clara Kelley z pokojówki najbogatszego człowieka w USA, Andrew Carnegie, staje się z czasem jego sekretnym doradcą.

Bibliografia:

1. Andrew Carnegie, Autobiography of Andrew Carnegie, Constable and Co, London 1920.
2. Andrew Carnegie, Państwo interesu, Gebethner i Wolff, Warszawa 1904.
3. Krzysztof Osiejuk, Andrew Carnegie – filozof biznesu, „Sztuka Posiadania”, 17–23 kwietnia 2015.
4. James A. MacKay, Little Boss: A Life of Andrew Carnegie, Mainstream Books, Edinburgh 1997.
5. David Nasaw, Andrew Carnegie, Penguin Press, New York 2006.