Co sto lat temu musiały znosić Polki, aby móc studiować

Za granicą, w przebraniu, a najlepiej – wcale

Zanim Polki mogły legalnie studiować na rodzimych uczelniach, przyjmowały je uczelnie w Szwajcarii, Francji, Belgii i Wielkiej Brytanii. Oznaczało to znacznie wyższe koszty nauki, a najczęściej także konieczność nostryfikowania dyplomu, czyli w praktyce: ponowny egzamin w kraju

Życie studentek także za granicą nie było zresztą usłane różami. Poetka i tłumaczka Maria Komornicka, która studiowała w Cambridge, skarżyła się, że brytyjska emancypacja to złoty papier naklejony na kajdany, Tamtejszy rektor miał prawo aresztować każdą studentkę, która wyszła wieczorem sama na ulicę!

Nic dziwnego, że niektóre kobiety szły śladem Nawojki, na wpół legendarnej studentki z XV wieku, która chcąc uzyskać uniwersyteckie wykształcenie udawała mężczyznę. Sposób ten wypróbowała utalentowana ilustratorka, Zofia Stryjeńska. Przez rok studiowała na niemieckiej uczelni, posługując się dokumentami swojego brata.

Zofia Stryjeńska (z domu Lubańska) postanowiła zdobywać wiedzę metodą Nawojki. Zanim ją zdemaskowano, przez rok uczyła się na monachijskiej ASP jako Tadeusz Lubański. Efekty jej pędu nauki – freski na kamienicy przy Rynku Starego Miasta w Warszawie – widzimy po lewej, a samą artystkę po prawej (domena publiczna).

Zdobywanie wiedzy i chęć robienia kariery zawodowej były też obarczone znacznym ryzykiem: nauczycielkom i urzędniczkom państwowym utrudniano zamążpójście… a nawet go prawnie zabraniano! Od kobiet pragnących założyć rodzinę wymagano jedynie wiadomości praktycznych. Jak głosił jeden z ówczesnych poradników:

Każda kobiet powinna umieć krajać i szyć suknie oraz bieliznę, jest to bowiem wielka oszczędność, a zarazem przyjemne zajęcie. Młode dziewczęta niech się uczą kroju i szycia, bo to jest potrzebniejsze od innych talentów.

Długa droga na uniwersytet

W Krakowie pierwszymi jaskółkami zmian były siostry 27-letnia Filipina i 37-letnia Konstancja Studzińska, prowadzące aptekę w zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia. Po rocznych studiach w trybie eksternistycznym (bo przecież nie godzi się, aby uczęszczały na wykłady!) zdały w 1824 roku egzamin magisterski. Odbył się on jednak poza uczelnią i bez obecności dziekana czy prorektora.

Nieco później, w 1868 roku, namiastką nauki na poziomie akademickim stały się Wyższe Kursy dla Kobiet, uruchomione przez lekarza i społecznika Adriana Baranieckiego. Paniom oferowano wykształcenie w zakresie historyczno-literackim, przyrodniczym, sztuk pięknych, nauk handlowych i gospodarczych. Szkoła, choć jej dyplom nie był powszechnie uznawany, ściągnęła na wykłady uznanych krakowskich profesorów i wykształciła aż 4260 kobiet. Wkrótce podobne ośrodki powstały w Warszawie (w 1895 roku) i we Lwowie (w 1897 roku).

Już wcześniej w stolicy działał też „Uniwersytet Latający”, oferujący zajęcia prowadzone przez wykładowców uniwersyteckich… w prywatnych mieszkaniach. Po kilkunastu latach przekształcono go w oficjalne Kursy Naukowe dla Kobiet – jedną z ich absolwentek była późniejsza noblistka, Maria Skłodowska.

Koniec męskiej dominacji na Uniwersytecie Jagiellońskim

Przełom nastąpił w 1894 roku, gdy na Kongresie Pedagogów Polskich uchwalono wniosek o dopuszczenie kobiet do studiów na uniwersytetach. Kobiety tłumnie odpowiedziały na wezwanie do składania podań: na krakowską uczelnię napłynęło ich ponad 60.

Na „Latającym Uniwersytecie” pierwsze naukowe kroki stawiała też Maria Skłodowska-Curie (źródło: Wellcome Images, lic. CC BY 4.0).

Władze uległy i w roku akademickim 1894/95 dopuściły na studia magisterskie z farmacji trzy kandydatki, które „swoim doświadczeniem udowodniły wystarczającą wiedzę ogólną”. W końcu były to czasy, gdy zdecydowana większość kobiet nie miała możliwości zdawania matury… Były to: 26-letnia Jadwiga Sikorska, 22-letnia Stanisława Dowgiałło i 31-letnia Janina Kosmowska.

Przeciwko pionierkom występowały nawet własne rodziny, ostrzegające: Męża nie dostaniesz, bo mężczyźni nie lubią uczonych kobiet, albo: Żaden kawaler się do ciebie nie zbliży, bo będzie cię czuć karbolem i jodoformem. Ale społeczeństwo, a zwłaszcza jego liberalna część, przyjęło pierwsze studentki z entuzjazem. Jak wspominała Sikorska:

Nasza popularność jako pierwszych studentek sprawiała, że wszędzie nas chciano mieć, więc wciągano nas do najrozmaitszych stowarzyszeń, imprez, uczestnictwa w zabawach, wycieczkach, balach urządzanych na cele dobroczynne.

Panie nadal były jednak traktowane z nieufnością. Zgodę na przedłużenie studiów musiały uzyskiwać co semestr, a na niektórych zajęciach studentki musiały siadać… w ławkowych gettach oznaczonych napisem „Miejsce dla pań”. Swoją wrogość otwarcie wyrażali też niektórzy profesorowie. Antoni Wierzejski grzmiał: Tylko po moim trupie będą panie chodziły na zoologię! – No, to chyba pan profesor umrze przez wakacje, bo my jednak na rok przyszły na zoologię chodzić będziemy – odpowiedziała zdecydowanie Kosmowska.

KKK niszczy aspiracje naukowe pań

Co ciekawe, wszystkie trzy panie studiujące na krakowskiej uczelni pochodziły z zaboru rosyjskiego. Miejscowe dziewczyny nie garnęły się aż tak bardzo do wiedzy na poziomie akademickim. Kazimiera Bujwidowa uważała, winę ponosiło… niemieckie wychowanie, przyzwyczajające kobiety do myśli, że ich przeznaczeniem są trzy K: Kirche, Küche, Kinder [kościół, kuchnia, dzieci].

Opór rodzin, nawet, gdy prawo dopuszczało już studia kobiet, był silny także w Wielkopolsce. Pójściu memu na uniwersytet, celem studiowania filozofii, sprzeciwiała się matka i cała rodzina. Byli i tacy, którzy radzili mamie oddać mnie do jakiego sanatorium dla umysłowo chorych – skarżyła się Wielkopolanka Zofia Rzepecka.

Wielu naukowców było jeszcze bardziej zachowawczych, niż profesor Ludwik Rydygier. Niektórzy nie pozwalali nawet żonom czytać gazet. Na tym obrazie Leona Wyczółkowskiego z 1897 roku widzimy Rydygiera w otoczeniu swych asystentów (domena publiczna).

Decyzji o podjęciu studiów nie ułatwiało też lekceważące podejście profesorów. Przeciwko uniwersyteckiej edukacji kobiet występował między innymi zasłużony dla rozwoju medycyny profesor Ludwik Rydygier. Inni wtórowali mu, twierdząc, że przecież kobiety nie mają ani psychicznej siły, ani właściwości rozumu i energii. Obawiano się też, że kobiety… odbierałyby mężczyznom pracę, a tym samym możność utrzymania rodziny! Nic dziwnego, że był i taki uczony, który chował przed żoną gazety codzienne do szafki. I zamykał ją na klucz.

Problemy z emancypacją

Mimo obaw licznych konserwatystów, studentki nie wywróciły Krakowa do góry nogami. Nie dawały też pożywki węszącym za sensacjami gazetom. Aż do 1939 roku praktycznie wszystkie przypadki (było ich około 30) aresztowania, sądzenia czy wydalenia studentek z uczelni dotyczyły… ich aktywności w sferze politycznej, przede wszystkim propagowania komunizmu.

Dostęp na uniwersytety nie wyrządził większych szkód moralności. Tak o sytuacji na Uniwersytecie Jagiellońskim opowiadała jedna z pierwszych studentek, Bronisława Bobrowska:

Uczęszczanie na wykłady i do pracowni razem z mężczyznami (…) narażało mocno na szwank opinię młodych dziewcząt. Otóż na straży tej opinii stanęli koledzy i na pewno najsurowsza matka i najskrupulatniejsza ciotka nie potrafiłyby bardziej dbać o to, by nawet pozorami nie „skompromitować” młodych dziewcząt.

Kobiety uczęszczające na uniwersytet i tak podejrzewano jednak o nieodpowiednie prowadzenie się. Zofia Kozłowska żaliła się, że właścicielki mieszkania, które wynajmowała, próbowały ją nawrócić, czytając jej na głos antysocjalistyczne broszury. Ponieważ się nie udało, napisały do rodziców, oskarżając mnie o niecnotliwe życie – wspominała. 

Nie wszystkie studentki zachowywały się jak „świeckie święte”. Choćby Irena Krzywicka, która zamierzała stracić cnotę ze swym profesorem. Fragment portretu pisarki pędzla Witkacego z 1928 roku (domena publiczna).

Oczywiście, zdarzały się przypadki kojarzenia małżeństw między studentami czy między studentkami a ich byłymi już wykładowcami. Panie ostrożnie podejmowały jednak takie decyzje, bo wiązały się one z ryzykiem utraty prawa do studiowania. Działo się tak w przypadku kobiet studiujących w Galicji, które wychodziły za mąż za obcokrajowców (w tym także Polaków z innego zaboru, niż austriacki). Regulacja ta zmieniła się dopiero po 1918 roku.

Trzeba było też uważać na reakcję otoczenia. Przekonała się o tym warszawska studentka polonistyki i przyszła propagatorka edukacji seksualnej, wówczas jeszcze niezamężna Irena Krzywicka. Zaplanowała ona swój pierwszy raz… z jednym z uczących ją profesorów. Niestety, sprytny plan popsuły jej koleżanki, które też wprosiły się na to zaaranżowane romantyczne spotkanie.

A jednak przyswajają wiedzę

Dziewczyny z aspiracjami naukowymi, przez niektórych uczonych zwalczane, znajdowały jednak także wielu sojuszników w walce o równouprawnienie. Zwolennikami studiujących kobiet byli między innymi profesor Odo Bujwid i dziekan UJ, profesor Napoleon Cybulski. Ten ostatni sprytnie argumentował na rzecz praw kobiet do edukacji uniwersyteckiej, zwracając uwagę na polityczny aspekt zagadnienia. Jak pisał: z chwilą dopuszczenia kobiet do studiów uniwersyteckich ustanie cała agitacja w tej sprawie, roznamiętniająca coraz bardziej szerokie koła ze szkodą dla kobiet.

Studentki miały też oparcie w swoich kolegach. Jak wspominał Melchior Wańkowicz, ówczesny student rolnictwa na UJ: Na wiecu w sprawie równouprawnienia kobiet na Wszechnicy referentka pani Korwin Szymanowska wzywała, abyśmy kobietę traktowali „głębiej i na szerszym podłożu”. Daliśmy jej za to frenetyczne brawa.

Polskie badaczki działały nie tylko na polu nauki. Zofia Daszyńska-Golińska, która miała kłopoty z habilitacją na Uniwersytecie Jagiellońskim, prężnie działała w Polskim Towarzystwie Walki z Alkoholizmem „Trzeźwość”. Na zdjęciu Daszyńska-Golińska siedzi druga od lewej na poświęceniu lokalu w 1931 roku (zdjęcie Edwarda Dulewicza z Archiwum Ilustracji Koncernu Ilustrowanego Kuriera Codziennego, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygnatura 1-C-931).

Zmiany nie dało się powstrzymać. W Krakowie w roku akademickim 1897/98 było już 6% studentek, ale proporcja ta szybko rosła. W 1897 roku władze w Wiedniu ostatecznie przesądziły o dopuszczeniu kobiet do studiów, a w 1900 roku – także do doktoratów. Dwie pierwsze panie uzyskały stopień w 1906 roku. Pierwszą lekarką z doktoratem została Helena Donhaiser-Sikorska, szwagierka późniejszego gen. Władysława Sikorskiego. Przed płcią piękną w Krakowie najdłużej bronił się Wydział Prawa – do 1918 roku i Akademia Sztuk Pięknych – do 1920 roku. Kobiety musiały też poczekać na możliwość habilitacji: uzyskały ją dopiero w niepodległej Polsce.

Czasem zwolennicy starych czasów podnosili jeszcze głowy. I tak np. ekonomistka i absolwentka uczelni w Zurychu dr Zofia Daszyńska-Golińska skarżyła się, że Uniwersytet Jagielloński odrzucił jej podanie o habilitację stwierdzeniem, że jej dorobek naukowy nie zaznaczył się wybitnie w nauce europejskiej. Ironicznie dodawała, że wybitnie oziębiały się stosunki z profesorami krakowskiemi za każdą nową wydaną przeze mnie książką.

Bibliografia

1. Marie Benedict, Pani Einstein, Kraków 2017.
2. Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1796-1918, Kraków 1979.
3. Stanisław Broniewski, Igraszki z czasem, Kraków 1973.
4. Maria Estericherówna, Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848-1863, Kraków 1968.
5. Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom II, Kraków 2010.
6. Kamil Janicki, Epoka hipokryzji. Seks i erotyka w przedwojennej Polsce, Kraków 2015.
7. Marian B. Michalik (kierownik opracowania), Kronika kobiet, Warszawa 1993.
8. Zygmunt Nowakowski, Lajkonik. Wybór felietonów z lat 1931-1939, Kraków 1975.
9. Urszula Perkowska, Studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894-1939. W stulecie immatrykulacji pierwszych studentek, Kraków 1994.
10. Zofia Rzepecka, Wspomnienia, „Kronika Wielkopolski” 2004/3.
11. Elżbieta Sala, Trasa emancypantek i naukowczyń w: red. Agata Dutkowska, Wojciech Szymański, Kraków kobiet. Przewodnik turystyczny, Kraków 2010.
12. Stanisław Salmonowicz, Janusz Szwaja, Stanisław Waltoś, Pitaval krakowski, Kraków 2010.
13. Katarzyna Sikora, Polski Piemont: ostoja wolności, czy matecznik konserwatyzmu? Ruch kobiecy w Galicji końca XIX wieku, Episteme 6/2008.
14. Jadwiga Sikorska-Klemensiewiczowa, Przebojem ku wiedzy, Wrocław – Warszawa – Kraków 1961.
15. Jadwiga Suchmiel, Emancypacja naukowa kobiet w uniwersytetach w Krakowie i we Lwowie do roku 1939, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, seria: Pedagogika, 2004.