Tyfus, szkorbut i tortury. Historia udowodniła, że Polki potrafią przetrwać wszystko!

Trafiły na zesłanie u progu dorosłości lub jeszcze jako nastolatki. Janina, Danuta, Natalia, Weronika, Stefania i wiele innych im podobnych dziewcząt i kobiet. Trafiły do łagrów i kołchozów, ponieważ były Polkami, „wrogami ludu”. Niektóre jechały w pojedynkę, inne z rodzinami. Większość wróciła samotnie do kraju, który był już dla nich całkowicie obcy. Przetrwały, choć zapłaciły ogromną cenę.

Strup zamiast ust

Sowieci nie stosowali taryfy ulgowej wobec najmłodszych. 85-letnia obecnie Janina trafiła na Sybir jako dziecko. Najpierw straciła babcię, potem zmarła matka. Zostały we dwie z siostrą Alą, zmuszone do przetrwania na zesłaniu. Mieszkały w walącej się lepiance i latami cierpiały straszliwy głód. Wraz z siostrą żywiły się zwierzęcą padliną i tym, co udało im się ukraść.

Janka miała tak spuchnięty brzuch, że nie widziała własnych stóp. Ciągle chorowała: dwukrotnie na tyfus, na czerwonkę i krwawą biegunkę, przechodziła ataki ślepej kiszki, a z braku witamin i niedożywienia cierpiała na kurzą ślepotę. W końcu zapadła na szkorbut, który niemal wpędził ją do grobu. Przybrał wyjątkowo makabryczną postać: jej usta zarosły, tworząc jeden wielki strup.

Któż wie, ile więźniarek gułagu zginęło przygniecione przez potężne syberyjskie drzewa? (fragment ilustracji pochodzącej z książki Eufrozyny Antonowny Kersnowskiej, która spędziła w Gułagu 12 lat, a swoje wspomnienia spisała i zilustrowała).

Dziewczynka nie była w stanie jeść, piła wyłącznie przez słomkę. W kołchozie nie było mowy o żadnej opiece medycznej, więc można było oczekiwać wyłącznie najgorszego. Ktoś zlitował się nad dzieckiem i poradził siostrze Janiny, aby wzięła ją… do kowala. Ten był stary i brudny, ale najwyraźniej znał się nie tylko na podkuwaniu koni. Miał warsztat w zapuszczonej ziemiance i chyba nie po raz pierwszy widział chorego na szkorbut.

Przyglądał się Jance długo, mrucząc coś pod nosem, po czym podniósł z podłogi jakąś brudną szmatę, namoczył ją w wiadrze pełnym błotnistej cieczy i trzymając dziewczynkę za głowę z całej siły wcisnął jej szmatę w usta. Janka wyła z bólu i ze strachu aż zrobiła pod siebie, ale to nie był koniec. Kowal kazał siostrze przyprowadzić Jankę nazajutrz i powtórzył procedurę. „Zabiegi” trwały przez kilka dni, aż strup odpadł i dziewczynka wyzdrowiała.

Wagony dla bydła i operacje bez znieczulenia

Danuta, córka wysokiego rangą oficera, wychowała się w twierdzy Brześć i przeżyła niezwykłe przygody. Miłość znalazła aż Teheranie, ale na to przyszedł czas później. Zanim zaznała szczęścia, zostały deportowane wraz z matką tuż przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 roku.

Do dziś pamięta podróż w bydlęcych wagonach i masowe umieranie najsłabszych na zapalenie płuc, odrę lub po prostu z wycieńczenia. Konające dzieci śnią jej się po nocach. Wspomina również prostą kobietę z Polesia, wywiezioną z pięciorgiem dzieci tylko za to, że jej najstarszy syn uciekł na tereny okupowane przez Niemców. Umierały jedno po drugim. Po śmierci najmłodszego matka oszalała z rozpaczy i bólu.

Natalia, która przed wojną wiodła szczęśliwe życie w dworku w Puszczy Białowieskiej, też znalazła miłość w najmniej sprzyjających warunkach. Zakochała się w łagrze w Workucie i poślubiła swojego ukochanego. Przedtem jednak trafiła do kopalni węgla, gdzie nosiła na plecach stukilogramowe worki. Wydaje się to niemożliwe dla kobiety, ale nie miała wielkiego wyboru.

Operacja bez znieczulenia – najwyższy standard łagrowej opieki medycznej.

Była świadkiem, jak jednej z więźniarek wagon zmiażdżył rękę. Natalia próbowała rozcierać rękę przerażonej ofiary, żeby nie zamarzła, ale nie miało to sensu. Ręka wisiała na skórze, w środku wszystko było pogruchotane. Kobieta miała na imię Elite, pochodziła z Estonii i przed zesłaniem była znaną pianistką.

Natalię skierowano następnie do kopalni gliny, gdzie ciężko się rozchorowała. Zniesiona do obozowego szpitala przez inne łagiernice, trafiła na stół operacyjny z powodu ataku ślepej kiszki. Oczywiście zabieg wykonywano bez znieczulenia. Przez większość czasu kobieta była nieprzytomna, ale pod koniec się obudziła i zaczęła krzyczeć z bólu. Lekarz kazał jej wytrzymać, bo jeszcze nie skończył zszywać rany.

„Cóż miałam robić? Wytrzymałam. Naprawdę trudno uwierzyć, jak dużo jest w stanie znieść człowiek” – czytamy w Dziewczynach z Syberii Anny Herbich. W dodatku po operacji wdała się gorączka, a szwy ropiały, bo narzędzia najwyraźniej nie były sterylne. A na powrót do pracy Natalia miała tylko dwa tygodnie.

Ruszająca się góra trupów

Weronika spędziła szczęśliwe dzieciństwo w wielokulturowych Pacewiczach. NKWD dopadło ją wiosną 1951 roku. Trafiła do więzienia w Grodnie, gdzie każdej nocy była katowana do nieprzytomności, a potem wrzucana do betonowego karceru pełnego szczurów.

Raz oprawcy kazali jej klęczeć z rękoma nad głową, a do każdej włożono jej po cegle. Z wyczerpania zemdlała, obudziły ją kopniaki w brzuch i głowę. Pękła jej czaszka, a wgnieciona kość do dziś uciska nerw – nie było możliwości operacji. Po sześćdziesięciu latach o gehennie przypominają ataki straszliwych bólów głowy, a 84-letnia kobieta krzyczy na cały dom.

Podczas bezsennych nocy wracają do niej również obrazy z łagru w Workucie, gdzie trafiła na 25 lat jako „wróg ludu”. Straszliwie wychudzone ciała więźniów rzucane na ciężarówki jak worki z ziemniakami. To nie były trupy – ręce i nogi nadal drgały, niektórzy ludzie wciąż żyli.

Jedna z twarzy wpatrywała się w Weronikę szeroko otwartymi oczyma, pełnymi cierpienia i rozpaczy. „Gdyby Bóg zechciał wskrzesić wszystkich więźniów łagrów, to w całej Rosji podniosłaby się ziemia.” – mówi gorzko po latach.

Gdyby ofiary GUŁagu wstały z grobów… (fot. Oleg–2014, CC0 1.0).

Szczęście i w kartach, i w miłości

Trudno mówić o szczęściu, gdy życie wydaje się kończyć, a wszystko wali się na głowę. Deportacja do łagrowego piekła wydawała się równoznaczna ze śmiercią, a jednak i tam można było znaleźć szczęście i przyjaciół.

Stefania pochodziła z Wilna i trafiła na 10 lat do obozu w republice Komi z paragrafów 2‒11 słynnego artykułu 58. sowieckiego kodeksu karnego, czyli za zbrojną działalność kontrrewolucyjną. Tam została przegrana w karty. Jeden z urków, kryminalistów najgorszego typu, przypadkiem zobaczył ją przez okno i postanowił o nią zagrać. Zgodnie z więziennym zwyczajem stawała się jego własnością i mógł z nią zrobić, co chciał.

Szczęśliwym zbiegiem okoliczności Stefania przyjaźniła się z niezwykle piękną pielęgniarką z Estonii, Made. Wszyscy w łagrze smalili do niej cholewki. Jeden z zakochanych kryminalistów postanowił „odegrać” Stefanię w prezencie dla Made, którą bardzo zasmucił los przyjaciółki, i w ten sposób ocalił Polce życie. Ponoć nic takiego nie zdarzyło się wcześniej w dziejach archipelagu Gułag, opowiadano i pisano o tym przez wiele lat.

Co zrobić, by zdobyć kobietę? W łagrze można było wygrać ją w karty (rys. autorstwa Danzig Bałdajewa – bezprizornego, który wychował się w sierocińcu dla „dzieci wrogów ludu”, a następnie funkcjonariusza NKWD i służb więziennych Związku Radzieckiego. W swoich rysunkach ukazywał ogrom okrucieństwa enkawudzistów. Szkice, jeszcze za minionego ustroju, zadedykował Sołżenicynowi. Niedawno ukazały się one w anglojęzycznej publikacji „Drawings from the Gulag”).

Wkrótce sama Stefania również znalazła w Gułagu adoratora. Pewnej nocy odwiedził ją strażnik i zaprowadził do gabinetu miejscowego fryzjera. Ten poinformował ją, że wpadła mu w oko i złożył propozycję „obozowego małżeństwa”. Był dobrą partią, zaproponował jej jedzenie i ubrania. Stefania była jednak oburzona propozycją fryzjera i odmówiła.

„Pan nie zna Polek. My w ten sposób nie zakładamy rodziny. U nas kobiety biorą ślub z miłości, w kościołach.” – czytamy w jej własnej relacji w Dziewczynach z Syberii. Fryzjer roześmiał się i odpowiedział, że nie zna życia. Potem Stefania wpadła również w oko sowieckiemu prokuratorowi, który próbował ją pocałować – a ona go spoliczkowała. To również uszło jej na sucho, zaimponowała mu swoją postawą.

Piekło łagrów, nieludzkie warunki życia, szalejące choroby i widmo śmierci głodowej – bohaterki książki Anny Herbich zmagały się z nimi na co dzień. Twardy charakter, duma i wiara w to, że zesłanie kiedyś musi się skończyć, dodawały im sił. Bo przecież Polka przetrwa wszystko.

Źródło:

Anna Herbich, Dziewczyny z Syberii, Znak Horyzont, Kraków 2015.