Rzeczpospolita gorzałką stoi! Jak się piło w XVIII-wiecznej Polsce?

O skali zamiłowania ówczesnej szlachty do wyskokowych trunków świadczą same liczby. Według szacunków historyków, mieszkańcy dworów i zamożni mieszczanie pili w czasach saskich około 20 litrów wódki i ponad 700 litrów piwa rocznie na głowę. Dzisiaj, dla porównania, statystyczne roczne spożycie alkoholu to około 7 litrów spirytusu na osobę. A więc dużo, dużo mniej…

Pewien pamiętnikarz, Adam Moszczeński, wspominał, że: Za panowania Augusta III kraj cały nie wytrzeźwiał jeszcze, rozpojony przez Augusta II. Z kolei ksiądz Jędrzej Kitowicz stwierdził w „Opisie obyczajów za panowania Augusta III”:

Gdzie piwo było w modzie, pili go od śniadania do obiadu, od obiadu do poduszki. Dalej dopowiadał jeszcze: Byli tak dobrego gardła niektórzy i tak przestronnego brzucha, że kufel piwa garcowy albo szklanicę taką (…) duszkiem bez odpoczynku wypijali.

XVIII-wieczna biesiada na miedziorycie z epoki. Ilustracja z „Historii polskiego smaku”.

I rzeczywiście piwo było najpopularniejszym trunkiem na ziemiach polskich. Warzono je w niemal każdym szlacheckim majątku, przez co liczba gatunków i receptur szła nawet nie w setki, ale w tysiące.

Co ważne, najwięcej wytwarzano tak zwanych cienkuszy, zawierających nie więcej niż 2-3% alkoholu. To tłumaczy, dlaczego szlachcice byli w stanie na jednej zabawie wychylać nawet i kilkanaście kufli, a przez cały rok – często tysiąc i więcej litrów.

W Wielkopolsce dobrą renomą cieszyło się piwo grodziskie. Zdaniem Kitowicza: cienkie i smakowite, głowy nie zawracające, tak iż szlachcic, który nie miał w swoim domu piwa grodziskiego, poczytany był za mizeraka, albo za kutwę. Wiele innych renomowanych polskich piw wymienili autorzy książki „Historia polskiego smaku”. W odniesieniu do XVIII wieku to między innymi trunki otwockie, wilanowskie, wąchockie, gielniowskie, bukackie i tylżyckie.

Na tym tle wyróżniała się cokolwiek Małopolska, w której za odpowiednie uważano wyłącznie… piwo angielskie! Mocne i pieniste piwa importowano prosto z Londynu, ale był to towar tylko dla najzamożniejszych. Przeciętni szlachcice byli skazani na podrabiane polskie portery, warzone między innymi w Oborach pod Warszawą.

XVIII-wieczna uczta na dworze Radziwiłłów. Gorzałka leje się strumieniami…

Wobec wielkiego zróżnicowania i bogactwa piwnej oferty, na brak pracy nie mogli narzekać znawcy trunków. Za najlepszych ekspertów w tej materii uznawano… duchownych i woźniców. Zdaniem Mai i Jana Łozińskich, autorów „Historii polskiego smaku”, istniało nawet powiedzenie: gdzie księża i furmani piją, tam najlepsze piwo.

Drugim po piwie najpopularniejszym trunkiem była gorzałka. Pędzono ją najczęściej z żyta, a tylko sporadycznie z pszenicy lub ze śliwek. Co ważne, był to wciąż trunek drogi, a przez to dostępny głównie dla ludzi zamożnych. Wśród chłopstwa wódka zdobędzie popularność dopiero w kolejnym stuleciu, kiedy upowszechni się jej produkcja z ziemniaków.

Ze względu na tę barierę cenową nawet bogaci Polacy często oszczędzali i po kryjomu pili najtańszą dostępną gorzałkę – tak zwaną „ordynaryjną”. Pewien podróżnik z zagranicy zapisał w pamiętnikach: Najarystokratyczniejsi Polacy wożą ją z sobą w swych puzderkach i muszą się jej napić prawie co godziny.

Trudno rozsądzać czy statystyczny szlachcic rzeczywiście pił tak często, ale na pewno nie były znane żadne ograniczenia związane z porą dnia. W XVIII wieku kulturalnemu Polakowi do głowy by nie przyszło, że pije się dopiero od godziny 12 czy 13. Pierwszą szklanicę gorzałki konsumowano do śniadania. Na rozgrzewkę! I tym miłym akcentem także i naszym czytelnikom życzymy smacznego…

Źródło:

Maja i Jan Łozińscy, Historia polskiego smaku, Wydawnictwo Naukowe PWN 2012.