Ideał piękna w starożytności. Nieumalowana, nadmiernie owłosiona i ogólnie zaniedbana?

Poeta i filozof Lukrecjusz ostrzegał w I wieku p.n.e., że ideały kobiecej urody bardzo odbiegają od rzeczywistości. (…) Świadom był, że mężczyzn „namiętność bardzo często oślepia, każąc widzieć w kochance zalety, których nie ma”.

fot.Frederick Sandys/domena publiczna

Gdyby Helena Trojańska pudrowała twarz, malowała usta i farbowała włosy – jak przedstawił to XIX-wieczny malarz – żaden starożytny mężczyzna nie uznałby jej za piękność!

Zaślepić mogła kobieta, która odpowiednio o siebie zadbała. Przykład dawali bogowie. Według Homera bogini Hera, szykując się do uwiedzenia Zeusa, nie zaniedbała żadnego szczegółu w swym wyglądzie. Natarła ciało pachnącą ambrozyjską oliwą, splotła w kędziory włosy, włożyła cudowną przepaskę Afrodyty i piękną szatę od Ateny. Ze swej bogatej biżuterii wybrała złoty pas, przepaskę z wisiorami i kolczyki z klejnotami, a na koniec założyła na gładkie stopy gustowne sandałki. Krótko mówiąc: zrobiła się na bóstwo.

Wyglądało jednak na to, że to, co przystoi bogini, razi w przypadku śmiertelniczek. Starożytni bowiem wiecznie utyskiwali na kobiecą dbałość o wygląd.

Stare rupiecie i bezzębne straszydła

„U kobiety wszystko jest sztuczne, i słowa, i wygląd. Jeśli któraś z nich wydaje się piękna, jest to niewątpliwie efektem maści. Jej piękność zrobiona jest z mirry, farb do włosów i szminek. Gdy pozbawisz kobietę tych sztuczności, przypomina sójkę z bajki, którą odarto z jej piór” – czytamy w erotycznej powieści romantycznej Przygody Leukippy i Klejtofonta Achillesa Tatiosa z przełomu II i III wieku n.e.

fot.Hendrik Goltzius/domena publiczna

Hera, by uwieść Zeusa, skorzystała z rozmaitych metod upiększających. Ale to, na co może sobie pozwolić bogini, nie przystoi zwykłym śmiertelniczkom.

Już wcześniej rzymski satyryk z II wieku p.n.e. Lucyliusz na cel wziął pachnidła: „Kobieta ładnie pachnie, kiedy w ogóle nie pachnie. Bo te wszystkie stare rupiecie polewające się perfumami, te bezzębne straszydła przysypujące pudrem ruiny swej urody cuchną, jak kucharz przyrządzający gulasz z resztek rozmaitych sosów”. Nie mniej okrutny był Owidiusz, gdy pisał dwa tysiące lat temu, że można łatwo wyleczyć się z uczucia, jeśli przyjrzy się ciału kochanki bez upiększeń.

W Grecji klasycznej też utyskiwano na kobiece kosmetyki. Niejaki Ischomach z Ekonomii Ksenofonta skarży się na barwidła i szminki żony, ponieważ wprowadzają go w błąd. Nie odbiera ich jako zabiegów swej lubej, by dać mu więcej seksualnych bodźców. Irytuje go, że małżonka używając bieli ołowianej, próbuje rozjaśnić sobie cerę (…). Wścieka się, że żona staje przed nim w wysokich sandałach, by wyglądać na smuklejszą. Nie pisze nic chyba tylko o malowaniu oczu, bo na to żadna przyzwoita Atenka nie mogła sobie pozwolić – wyzywające spojrzenie było bronią z arsenału prostytutek.

„To oszustwo, które może zwieść obcych, nie zdoła uczynić wrażenia na mężu, z którym się żyje i który zatem może widzieć żonę po wyjściu z łoża, spoconą, we łzach, a nawet w kąpieli” – tłumaczył historyk Michel Foucault. – „Jednakże Ischomach krytykuje ów podstęp przede wszystkim dlatego, że łamie on podstawową zasadę małżeństwa. Otóż wspólnota dóbr wyklucza oszustwo, mężczyzna zaś źle postępowałby ze swą żoną, gdyby kazał jej wierzyć w bogactwa, jakich nie posiada (…)”.

„Lwu zdechłemu nie podskubuj brody”

Cóż, gdyby wszystkie kobiety starożytności słuchały Ischomacha, byłoby bardzo nudno. Całe szczęście ani Ksenofont, ani moraliści zalecający kobietom, by siedziały w domach i przędły do znudzenia, nie stali się ulubionymi autorami Rzymian, w odróżnieniu na przykład od skandalizującego Owidiusza.

A ten skupił się na konstruktywnych radach nie tylko dla panów, ale i dla pań. Na przykład dotyczących fryzury: (…) kobieta powinna chwalić się wspaniałymi, bujnymi włosami. Dlatego, że zawsze one mężczyzn podniecają, działają jak afrodyzjak. O ile tylko są to jej własne włosy, a nie peruka z jasnych włosów germańskich niewolnic!

Co innego grzywa nie na głowie, lecz w niepożądanych miejscach. Stamtąd należało włosy usuwać. „Pachy nie mogą cuchnąć jak cap – czy pamiętasz?! I że nogi nie mogą pokryć się szczeciną?” – alarmował Owidiusz. Nie zapominano też o depilowaniu włosów łonowych. Już Greczynki pozbywały się takiego owłosienia, opalając je przy pomocy lamp. Potem o fryzury intymne można było zadbać u młodych specjalistek w Rzymie, zwanych picatrix.

Nie wszyscy mężczyźni lubili jednak kobiece części intymne wydepilowane, niektórzy woleli je bujnie owłosione. A złośliwiec Marcjalis tradycyjnie narzekał na stare matrony, zwracając uwagę, że mogłyby już sobie darować depilację okolic bikini:

Po cóż, Ligejo, wyskubujesz sobie
Wiekowe łono? Zostaw prochy w grobie!
(…)
Będzie ci – myślisz – służyć za przynętę
Coś, co już dawno zmurszało ze szczętem?
Wstydź się, Ligejo, porzuć te zachody
I lwu zdechłemu nie podskubuj brody!

Niepotrzebny plaster na twarzy

(…) Rzymianki farbowały włosy, malowały usta i brwi, używały pudrów i pachnideł. Receptur większości z działających cuda olejków nie znamy, skład części z nich jest analogiczny do składu kosmetyków używanych przez panów. Wiemy natomiast, że nad Tybrem krążyły legendy o dobroczynnych właściwościach kobiecych kąpieli w mleku – miały być tajemnicą pięknej cery Kleopatry oraz Poppei, żony Nerona.

fot.domena publiczna

Skandalizujący rzymski poeta Owidiusz namawiał kobiety, by – jeśli już muszą się malować – robiły makijaż w tajemnicy.

Tajemnica przy „robieniu się na bóstwo” to była ważna rzecz. Dlatego Owidiusz radził: „Zapamiętajcie mą radę, dbałe o wygląd kobiety: Nigdy w obecności mężczyzn nie róbcie swej toalety. (…) Zamykajcie drzwi przy pracy. Pokażcie skończoną całość”. (…)

Może w ogóle kobieta nie powinna dopuszczać mężczyzn, by widzieli, jak się maluje i upiększa? Rzymianki wprawdzie odważniej od Atenek używały szminek i cieni wokół oczu, jednakże zdaniem Owidiusza obserwowanie kobiet przy tych zabiegach nie działało dobrze na ich sex appeal. Zwłaszcza gdy trudziły się nad makijażem kobiety mające już co korygować. Potwierdziłby to Marcjalis, oburzony zachowaniem pewnej kobiety w termach:

Czarną miksturą twarzy pokrywasz urodę,
A ciałem nieurodnym śmiesz kazić nam wodę.
Słuchaj, bogini przez nas mówi, śmiertelnice:
Albo zrzuć plaster z twarzy, lub kąp się w tunice.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w książce Adama Węgłowskiego Wieku bezwstydu. Seks i erotyka w starożytności, która została wydana nakładem wydawnictwa CiekawostkiHistoryczne.pl.

Tytuł, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, wyjaśnienia w nawiasach kwadratowych oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.