Socjalistyczna recepta na piłkarski dream-team

To był prawdziwy dream-team, galacticos wczesnych lat pięćdziesiątych. Nazywano ich różnie, najczęściej mianem „złotej jedenastki”, choć Anglicy ochrzcili ich mianem „Mighty Magyars”. Nic dziwnego. Niepokonani – jak im się wtedy wydawało – wyspiarze w przeciągu roku zagrali z Węgrami dwukrotnie. Rozwścieczeni porażką u siebie (6-3), polegli również w Budapeszcie (7-1!) i ze zdumieniem zauważyli, że ktoś na świecie potrafi grać w piłkę lepiej od nich.

Węgrzy całkowicie zdominowali piłkarską scenę pierwszej połowy lat pięćdziesiątych. Przez ponad cztery lata byli niepokonani, doprowadzając do frustracji wszystkich przeciwników, po drodze zdobywając wszystkie pomniejsze trofea, w tym mistrzostwo Igrzysk Olimpijskich. Futbol w wersji socjalistycznej zdawał się więc triumfować.

Geneza sukcesu

Podwaliny pod potęgę futbolową zbudowano nad Dunajem jeszcze przed wojną. Tradycje piłkarskie sięgały tam dziewiętnastego wieku. W latach trzydziestych tamtejsza liga uważana była za jedną z najsilniejszych w Europie, a reprezentacja już wówczas osiągała sukcesy. Podczas gdy my cieszyliśmy się w 1938 roku z czterech bramek Wilimowskiego w przegranym meczu z Brazylią, Węgrzy dotarli do finału Mistrzostw Świata!

Ten mecz akurat wygraliśmy: 27 sierpnia 1939 roku, Polska – Węgry 4-2 (fot. domena publiczna).

W przeciwieństwie do sąsiednich krajów, na Węgrzech druga wojna światowa nie wstrzymała piłkarskiego rozwoju młodego pokolenia. Przez niemal cały okres trwania konfliktu rozgrywki ligowe odbywały się z niewielkimi tylko przeszkodami. Z tego pokolenia wyrośli gracze, którzy mieli później podbić świat.

Trener związkowy może wszystko!

Człowiekiem, który zbudował potęgę naddunajskiego futbolu i ukształtował go na modłę socjalistyczną, był Gusztav Sebes. Gorliwy komunista, wybitny trener, sprawny organizator. Jak napisał Stefan Szczepłek w książce „Moja historia futbolu”:

Sebes stał się prekursorem szkoły stosowanej później z powodzeniem w innych krajach, zwłaszcza przez Walerego Łobanowskiego w Dynamie Kijów i reprezentacji ZSRR. Nie licząc się z kosztami, interesem innych klubów i losem samych piłkarzy, stworzył w Honvédzie centrum szkolenia dla całych Węgier.

Artykuł został oparty m.in. o książkę Stefana Szczepłka „Moja historia futbolu”, t. 1, „Świat” (SQN 2015).

Sebes stłumił potęgę klubów prawicowych i patriotycznych (Ferencvárosu i Ujpestu) oraz burżuazyjnych (MTK) i postawił na Honved, który przekazano pod opiekuńcze skrzydła armii. Tam właśnie, poprzez odgórne zarządzenie, trafili najlepsi węgierscy piłkarze. Ferencváros oddał Sándora Kocsisa, Zoltána Czibora i László Budaia. Nawet robotniczy Vasas musiał poświęcić swojego lidera, Gyulę Loranta. Młody prezes klubu, późniejszy sekretarz generalny Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, János Kádár, nie miał w tej kwestii nic do powiedzenia.

Socjalistyczna wizja futbolu

Kiedy Sebes dysponował już wybitnymi piłkarzami i niemal nieograniczoną władzą nad nimi, przyszedł czas na wpojenie im odpowiedniej ideologii. Socjalistyczna taktyka piłkarska stworzyła zalążki futbolu totalnego: wszyscy gracze podporządkowani byli drużynie, a wizja zespołowego sukcesu stała się ważniejsza od kaprysów jednostki. Każdy gracz z pola odpowiadał zarówno za obronę, jak i atak. W czasach, kiedy poszczególni zawodnicy odpowiadali jedynie za konkretne zadania, było to absolutne novum. Teraz jest to podstawa piłkarskiego abecadła.

Piłkarzom często organizowano propagandowe pogadanki z agitatorami, aby nikomu nie przeszła przez myśl ucieczka za granicę. Dodatkowo, mimo ciężkiej pracy i koszarowego trybu życia, piłkarze funkcjonowali na nieco wyższej stopie życiowej niż reszta społeczeństwa.

Zdarzali się jednak tacy, którzy próbowali dostać się na Zachód. Kiedy złapano na granicy obiecującego obrońcę Sándora Szűcsa, sąd wydał szokujący werdykt: kara śmierci. Był to jasny sygnał dla reszty utalentowanych graczy: nawet tego nie próbujcie! Wyrok wykonano 4 czerwca 1951 roku, dokładnie rok po rozgromieniu przez Węgrów reprezentacji Polski w Warszawie (5-2).

Nándor Hidegkuti i Ferenc Puskás musieli zmienić nazwiska, by grać w węgierskiej reprezentacji (fot. Wim van Rossem / Anefo, ze zbiorów Nationaal Archief, CC BY-SA 3.0).

Nazwiska niepoprawne politycznie

Wielu piłkarzom zmieniono nazwiska na brzmiące bardziej proletariacko, co szczegółowo opisał Stefan Szczepłek:

Dbano o czystość ideologiczną i wszelką poprawność. Zawodnikom zmieniano nazwiska, żeby lepiej brzmiały po węgiersku, a nawet życiorysy. Sebes naprawdę nazywał się Scharenpeck i miał pochodzenie żydowskie. Ferenc Puskás to Purczeld, jego rodzina pochodziła z Niemiec, nazywano go więc Szwabem.

Pochodzenie klasowe było niezwykle ważne. Potomek arystokratycznej rodziny o podejrzanie brzmiącym nazwisku Kaltenbrunner (z niem. „zimnostudzienny”), został węgierskim „zimnostudziennym” czyli Hidegkutim. Dodatkowo Sebes polecił nakręcenie propagandowego filmu, w którym matka piłkarza przedstawiona została jako pracownica cegielni. W ten sposób obecność wybitnego dryblera-arystokraty w socjalistycznym dream-teamie została ideologicznie uzasadniona.

Katastrofa w Bernie

Wspaniali gracze, zdyscyplinowana i pracowita drużyna, nowatorska taktyka… Węgrzy rozpoczęli marsz na szczyt piłkarskiego olimpu. Szybko zyskali respekt i zaczęli wzbudzać przerażenie w oczach przeciwników i kibiców. Warto wspomnieć, że to właśnie wokół meczu z nimi Leopold Tyrmand zbudował fabułę nieśmiertelnego „Złego”. Reprezentacja Węgier – to znaczyło coś absolutnie topowego.

To na tym stadionie wydarzył się „Cud w Bernie”. W 2001 roku został rozebrany (fot. Twenty-nine, domena publiczna).

Węgrzy przegrali tylko raz. Zdarza się najlepszym. Niestety, był to akurat finał mistrzostw świata, najważniejszy mecz z tych kilkudziesięciu rozegranych i poza tym wygranych. Miał być zwieńczeniem czterolatki pełnej dominacji i kontroli nad piłkarskim światem. Wisienką na torcie, kropką nad i.

„Cud w Bernie”, czyli zwycięstwo Niemiec Zachodnich (3-2), był ogromnym szokiem dla kibiców, dziennikarzy, trenerów i zawodników. Tym bardziej, że obie drużyny spotkały się w fazie grupowej i Węgrzy zdemolowali przeciwników (8-3). Świat był zdumiony, Węgrzy wściekli. Opis nastrojów nad Dunajem znajdziemy w „Mojej historii futbolu”:

W Budapeszcie zawrzało. Wicemistrzostwo świata było porażką nie tylko piłkarzy. Władza utrzymywała, że „Złota jedenastka” istnieje dzięki temu, że krajem rządzą komuniści. Kiedy ta jedenastka przegrała, argument o wyższości ustrojowej trochę zbladł. (…) Na ulice Budapesztu wyszło w proteście kilka tysięcy ludzi. Przewrócono tramwaj, podpalono kilka samochodów. Władze zaczęły od ukarania dziennikarzy, którzy „podsycali atmosferę sukcesu”.

Taki pomnik wystawili Węgrzy swojej złotej jedenastce w Segedynie (fot. Kalmár Márton, domena publiczna).

Niechciany tytuł

Węgrzy zdobyli wicemistrzostwo świata. Tytuł, z którego nie cieszył się nikt na Węgrzech. Brzmi to co najmniej dziwnie, biorąc pod uwagę obecną kondycję węgierskiego futbolu. Do dziś finał z 1954 roku traktuje się w Budapeszcie jako tragedię narodową. miasto Berno kojarzy się tam prawie tak samo źle, jak Trianon, gdzie po I wojnie światowej Węgrzy utracili dwie trzecie obszaru swojego państwa.

„Złota Jedenastka” szybko się rozpadła, wielu piłkarzy zostało za granicą po wydarzeniach 1956 roku. Taki był koniec jednej z najlepszych drużyn w historii futbolu, która nigdy nie zdobyła tytułu Mistrza Świata.

Źródła:

Stefan Szczepłek, Moja historia futbolu, t. 1, Świat, Wydawnictwo Sine Qua Non, Kraków 2015.

Autor wykorzystał również materiały zebrane w czasie pracy nad własną książką poświęconą historii piłki nożnej.

Polecamy:

Dzieje światowej piłki nożnej opisane przez dziennikarza, który w ostatnim półwieczu był naocznym świadkiem najważniejszych futbolowych wydarzeń. Fascynująca podróż z przewodnikiem, który osobiście rozmawiał z Pelém, Didim, Eusébio, George’em Bestem, Franzem Beckenbauerem czy Ferencem Puskásem, widział bramki Diego Maradony na Estadio Azteca i słynny wolej Zinédine’a Zidane’a na Hampden Park, przeżył tragedię na stadionie Heysel i radość Manchesteru United po wygranym finale Ligi Mistrzów z Bayernem na Camp Nou.

Od narodzin futbolu w nowoczesnej formie na Wyspach Brytyjskich w połowie XIX wieku po mistrzostwa świata w Brazylii. Od powstania FIFA aż po czasy najnowsze, w których Leo Messi i Cristiano Ronaldo stali się popularniejsi od wielu koronowanych głów. Kto rozegrał pierwszy mecz na Antarktydzie? Dzięki komu futbol rozwinął się w Brazylii? Dlaczego wiele klubów na całym świecie ma angielskie nazwy?

Stefan Szczepłek obejrzał tysiące meczów na kilku kontynentach, widział na żywo mundiale i mistrzostwa Europy. Przeprowadził setki rozmów z piłkarzami, trenerami, działaczami, sędziami. Wybrał to, co jego zdaniem jest w piłce najciekawsze i co miewa związek z polityką, kulturą oraz nauką. Tą książką prowadzi nas od stadionu do stadionu, od radości do dramatu. I – jak to przewodnik – pokazuje pamiątki i trofea.

W Mojej historii futbolu oprócz unikatowych zdjęć znalazły się reprodukcje biletów i programów z najsłynniejszych meczów oraz fotografie oryginalnych koszulek i butów gwiazd – nierzadko z ich podpisami. To wszystko z prywatnej kolekcji autora, jedynej takiej w Polsce i jednej z większych w Europie. Czytając i oglądając tę książkę, ma się wrażenie, że to jest także nasza historia, tylko Stefan Szczepłek pomógł nam ją usystematyzować, przybliżyć i wyjaśnić. Takiej książki o piłce nożnej jeszcze w Polsce nie było.