Król Anglii wynalazł lekarstwo na dżumę?! Medycyna na dworach nowożytnej Europy

Syn króla Szwecji Gustawa Wazy Jan, który w 1562 roku poślubił polską królewnę Katarzynę Jagiellonkę, w latach 50. XVI wieku cierpiał na dolegliwości żołądkowe. Zaniepokojony ojciec wysłał mu swego własnego lekarza, ostrzegł jednak potomka, by ten nie miał zbytniego zaufania do medyków, którzy:

mają zwyczaj męczyć ludzi i nie robią nic innego, jak tylko marnują czas i nie potrafią do końca wyleczyć ani nikomu dopomóc.

Medyk z importu

Jan III Waza nie miał szczęścia do medyków. Być może dlatego w ostatnich dniach życia zamiast lekarza, próbował mu ulżyć w cierpieniach ksiądz.

Skoro taka była rekomendacja samego króla, który miał dostęp do najlepszych medyków, aż strach pomyśleć o opiniach zwykłego ludu. W ówczesnej Szwecji dotarcie do lekarza nie było łatwe.

Na terenie całego kraju nie było ani jednego medyka z formalnym wykształceniem. Zwykłymi chorymi opiekowali się cyrulicy i aptekarze, natomiast członkowie rodziny królewskiej sprowadzali lekarzy z zagranicy.

Jan, już jako król Jan III Waza, w 1579 roku sprowadził niemieckiego medyka Bartholdusa Opsopaeusa, służącego wcześniej na dworze jego brata Karola. Bartholdusa mianowano „miejskim medykiem”. Swojej roli nie pełnił jednak zbyt długo, gdyż w niedługim czasie oszalał i zamknięto go w zakładzie dla psychicznie chorych…

Jan śmiertelnie zachorował w drodze, kiedy to dostał:

gwałtownego kłucia w sercu, które szybko pozbawiło go sił i mowy.

Przez następne tygodnie królem opiekował się głównie… ksiądz czytający mu Biblię.

Z personelu medycznego miał do dyspozycji nadwornego aptekarza Simona Berchelta. Mimo tej „fachowej” opieki król zmarł trzy miesiące po tym jak zaczęły się dolegliwości. Miał 55 lat.

Puszczanie krwi dobre na wszystko?

W innych regionach Europy nie było lepiej. W roku 1506 w słonecznej Iberii życie stracił młodziutki Filip Piękny, mąż królowej Kastylii Joanny, zwanej Szaloną. Według raportu medyka, który opiekował się władcą w ostatnich dniach życia, ten od czwartku do niedzieli ukrywał przed wszystkimi wystąpienie u siebie gorączki. Dopiero wtedy gdy chwyciły go tak silne dreszcze, że nie mógł tego ukryć przed swoimi bliskimi nakazał wezwać lekarzy. I to mógł być jego ostatni błąd.

W niedzielę rano nadal trawiła go gorączka i odczuwał bóle w boku. Pluł też krwią. Puszczono mu krew z drugiej strony. (…) postawiono mu bańki na plecach i z tyłu na karku. Chwilowo poczuł się pokrzepiony, więc je zdjęto. Lekarze uzgodnili, że nazajutrz, we wtorek, przeczyszczą go, bo w poniedziałek mógłby tego nie wytrzymać.

Filip Piękny i Joanna Szalona. Oboje skończyli nie najlepiej i w obu przypadkach lekarze maczali w tym swoje palce.

Przez następne dni jeszcze kilkukrotnie królowi upuszczano krew. W kolejny czwartek jego medyk z rozbrajającą szczerością, stwierdził, że:

nie było nadziei, nie widziałem żadnego skutecznego środka, który mógłby przywrócić mu życie. Dlatego nie chciałem zgodzić się na zastosowanie jakiegokolwiek silniejszego środka, który – jak należało się spodziewać – tylko skróciłby jego życie.

Bezradny lekarz nalegał, na udzielenie władcy ostatniego namaszczenia. Następnego dnia, zgodnie z prognozami niezawodnego medyka, Filip zmarł.

Matce wypalano ciało rozgrzanym żelazem i stopy wkładano jej do wrzątku, a syn uważał, że ta ma wzorową opiekę.

Dentysta-sadysta, a lekarz nawet gorszy?

Wiele lat później żona nieszczęsnego króla także znalazła się w mocy lekarzy, którzy obeszli się z nią gorzej niż z jej zmarłym mężem. Królowa Joanna Szalona ostatnie kilkadziesiąt lat życia spędziła uwięziona na zamku w Tordesillas. Tu „opiekowali” się nią sadystyczni medycy.

Gdy na ciele królowej utworzyły się ropiejące rany, wypalono je żelazem. Kiedy zaś Joanna cierpiała ze względu na obrzęk nóg, zalecono jej gorące kąpiele. Przygotowana przez służbę woda była tak gorąca, że królowa ciężko poparzyła sobie ciało. Poinformowany o tym jej syn cesarz Karol V nie miał jednak żadnych wątpliwości, w kwestii opieki nad matką.

Nowożytna Hiszpania wprost obfituje w przykłady na to, że zbytnia inwencja twórcza lekarzy nie zawsze miała dobre skutki. Kiedy syn Filipa II Habsburga, który władał nią w latach 1556-1598, Don Carlos spadł ze schodów doznał poważnych obrażeń głowy.

Operacja się udała, pacjent przeżył. A że nigdy nie był już taki sam? Detal!

Sława ówczesnej medycyny, lekarz i uczony Andreas Vesalius przeprowadził operację czaszki, która uratowała księciu życie. Po pół roku Don Carlos znów chodził, jednak jego charakter uległ zmianie. Następca hiszpańskiego tronu zaczął miewać napady histerii i wściekłości. Wyrzucił przez okno pazia, a nawet zaczął planować zabójstwo ojca. W końcu został aresztowany i uwięziony w Arèvalo, gdzie zmarł w tajemniczych okolicznościach. Jaki widać nowożytna neurochirurgia nie była bez wad.

Henryk VIII nie do końca ufał lekarzom. Sam zaczął zgłębiać tajniki medycyny.

Boże chroń króla… przed medykami i nim samym!

Jak widać władcy nie mogli mieć zbyt dużego zaufania do medyków. Dlatego też trudno dziwić się królowi Anglii Henrykowi VIII, który o swe zdrowie starał się troszczyć sam.

Opracował około stu recept na olejki, balsamy i okłady. Jeden z takich opatrunków obejmował następujące składniki:

korzenie, pączki kwiatowe, różne rośliny, rodzynki bez pestek, siemię lniane, ocet, wodę różaną, dżdżownice, wiórki kości słoniowej, sproszkowane perły, czerwony ołów, czerwony koral, kapryfolium, łój kurzy, szpik z kości cielęcia.

Henryk Tudor, którego my znamy głównie z powodu uśmiercania kolejnych żon, był troskliwym monarchą. Pragnął leczyć swych poddanych. Jednemu z dworzan, podczas epidemii angielskich potów, przesłał nawet specjalną recepturę lekarstwa z wina i pigułek „Raissa”.

Aptekarz i medyk. Ilustracja z wczesnonowożytnej księgi „Medicinarius. Książka o sztuce destylowania leków prostych i złożonych”.

Pomysłowości nie można odmówić także jego lekarstwu na dżumę dymieniczą. Receptura zachowała się po dziś dzień i brzmi następująco:

Weź garść nagietków, garść szczawiu i garść krwiściągu, garść marunki, pół garści ruty i weź większą ilość smoczej krwi albo korzeń smokowca, umyj to wszystko pod bieżącą wodą, wrzuć do 2-litrowego garnuszka z wodą i trochę podgotuj. Wywar zmieszaj z kwartą alkoholu, odstaw do przestygnięcia, przecedź przez gazę i wypij. Gdyby napój był gorzki, dodaj cukru. Jeśli wywar wypije się przed wystąpieniem obrzęku, wyleczy on chorą osobę z Bożą łaską.

Choć Henryk jak się zdaje posiadł dość rozległą wiedzę, mimo wszystko korzystał z pomocy lekarzy, których nawet darzył sporym zaufaniem. Nie byli oni jednak tak pomysłowi jak ich władca i ograniczali się do typowych metod leczenia jak opuszczanie krwi. Może zresztą nie ma się co dziwić, że woleli się nie przemęczać. Przecież i jeden i drugi sposób był wyssany z palca.

Źródła:

1. J. Brouver, Joanna Szalona, Warszawa 1991.
2. R. Hutchinson, Ostatnie lata Henryka VIII, Warszawa 2005.
3. G. Parker, Filip II, Warszawa 1985.
4. L. E. Wolke, Jan III Waza. Władca renesansowy, Gdańsk 2011.