Łukaszenka i jego droga do władzy

Kiedy Białoruś uzyskała niepodległość, Alaksandr Ryhorawicz Łukaszenka, dyrektor sowchozu, był szeregowym deputowanym do parlamentu. Należał do partii, ale występował jako polityk niezależny. Kreował się na zwolennika demokracji i przeciwnika upadającego systemu, ale wkrótce został zwolennikiem odbudowy Związku Radzieckiego.

Raz współpracował z narodowcami, raz z komunistami. Wypowiadał się codziennie i na każdy temat: w Radzie Najwyższej, w której sprawował mandat, w radiu i telewizji… Mówił ludziom to, co chcieli usłyszeć, posługując się prostym (a nawet prostackim) językiem i chwytliwymi hasłami. Szybko stał się rozpoznawalny.

Pogromca korupcji

Przełomowym punktem kariery przyszłego dyktatora był 4 czerwca 1993 roku, kiedy wybrano go na przewodniczącego antykorupcyjnej komisji parlamentarnej. Narodowa opozycja widziała w nim narzędzie walki partyjnej z nomenklaturą.

Postkomunistyczna większość sądziła, że będzie mogła nim łatwo kierować. On jednak wymanewrował jednych i drugich. Stanowisko wykorzystał do zbierania haków i wykreowania własnej osoby na pogromcę złodziejskich polityków.

Jedną z ofiar zarzutów Łukaszenki został Stanisłau Szuszkiewicz, ówczesny przewodniczący parlamentu i głowa państwa (fot. Mariusz Kubik; lic. GNU FDL 1.2).

Andrzej Brzeziecki i Małgorzata Nocuń, autorzy książki „Łukaszenka. Niedoszły car Rosji”, rozmawiali z członkiem komisji, Siarhiejem Antonczykiem, który tak opisywał postawę swojego szefa:

Zwariował po tym, jak jego status się podniósł. Był już innym człowiekiem. Na posiedzeniach mówił godzinami. Innym nie dawał dojść do głosu. Nie interesowała go korupcja jako problem do rozwiązania, ale zbieranie kwitów na ludzi. Mieliśmy informacje o lewych interesach rodziny Kiebicza. Kiedy podnosiliśmy sprawę na komisji, Łukaszenka mówił, żebyśmy to zostawili.

Prezydent kradnie dolary

Społeczeństwo biedniało, ale rosły też fortuny ludzi przejmujących za bezcen państwowy majątek. Było więc zapotrzebowanie na polityka, który podjąłby walkę z nieuczciwością władzy. W grudniu Łukaszenka przedstawił raport z prac komisji, w którym rzucał oskarżeniami na prawo i lewo.

Zarzuty bywały kuriozalne. Przewodniczący parlamentu, będący wówczas głową państwa, Stanisłau Szuszkiewicz miał przywłaszczyć sobie całe sto dolarów. Z kolei winą jednego z deputowanych miało być… posiadanie zagranicznego samochodu.

Podczas kampanii prezydenckiej w 1994 r. Łukaszenka pozował nie tylko na męża opatrznościowego Białorusi, ale również na dobrego ojca. Na zdjęciu wraz z synami: Wiktorem i Dmitrijem (fot.: materiały z książki „Łukaszenka. Niedoszły car Rosji”, SIW Znak 2014).

Realne efekty tego spektaklu były więc co najmniej wątpliwe, ale wystarczyły, by zapewnić jego autorowi uznanie i popularność. By podtrzymać atmosferę, Alaksandr Ryhorawicz zapowiadał, że wkrótce ujawni kolejne kompromitujące fakty.

Wkrótce doszło do odwołania Szuszkiewicza i zaczęto szykować się do wyborów prezydenckich. Głównym faworytem był postkomunistyczny aparatczyk, premier Wiaczesłau Kiebicz.

Kandydował też odwołany przewodniczący Rady Najwyższej i lider narodowej opozycji Zianon Paźniak. Oraz Łukaszenka, który zgromadził wokół siebie najbardziej kompetentny sztab. Tworzyli go młodzi i ambitni politycy, którzy spodziewali się, że przebojowy dyrektor sowchozu zapewni im przepustkę do władzy.

Mission impossible?

Teoretycznie przed Łukaszenką i jego ekipą stało zadanie prawie niemożliwe do zrealizowania. Z wyjątkiem państw bałtyckich, w dawnych radzieckich republikach wszędzie przejmowali władzę przedstawiciele lokalnych elit partyjnych. Na Białorusi Kiebicz mógł liczyć na wsparcie aparatu państwowego i zaplecza swego ugrupowania. Ograniczał konkurentom dostęp do mediów. Był popierany przez Moskwę. Jak rywalizować z takim przeciwnikiem?

Łukaszenka spędził kampanię na nieustannych wiecach i spotkaniach z wyborcami, do których wygłaszał płomienne przemówienia. Występował jako rzecznik prostego ludu. Posługiwał się słownictwem, manierami i sposobem rozumowania tych, którzy mieli na niego głosować. Zamiast służbowym mercedesem, jeździł po mieście autobusem lub tramwajem.

Obiecywał wpakowanie skorumpowanych polityków za kratki, reintegrację z Rosją i powszechny dobrobyt. I ludzie mu wierzyli. Po jego perorach słuchacze nie kryli wzruszenia, byli przepełnieni entuzjazmem. Chłonęli populistyczne frazesy jak gąbki. Poparcie Alaksandra Ryhorawicza rosło nawet po 2% dziennie.

Sfingowany zamach

Jakby tego było mało, Łukaszenka sfingował prawdopodobnie zamach na swoją osobę. Media informowały, że jego samochód został ostrzelany w czasie powrotu ze spotkania wyborczego. Nikomu nic się nie stało, ale przekaz był jasny: polityczna mafia nie chce zwycięstwa swojego największego wroga, próbuje go zabić lub zastraszyć.

Milicyjne śledztwo wykazało, że strzał do kandydata na prezydenta oddano z odległości zaledwie metra, z wnętrza pojazdu, ale kto by się przejmował takimi drobiazgami? W każdym razie nie głosujący.

Wyniki Aleksandra Łukaszenki w I turze wyborów prezydenckich na Białoruski w 1994 r. (autor: Bladyniec; lic. CC BY-SA 3.0).

I tura wyborów przyniosła Łukaszence ogromny sukces: poparcie 44,82% głosujących przy frekwencji wynoszącej blisko 4/5 uprawnionych. W Mińsku otrzymał poparcie zaledwie 26,5% mieszkańców, ale wygrał dzięki prowincji. Kiebicz, którego obwiniano za kryzys gospodarczy, był drugi z wynikiem zaledwie 17,33%. Obaj mieli się spotkać w kolejnej turze.

Demokratycznie wybrany… dyktator

Łukaszenka postanowił powtórzyć w nowej formie numer sprzed pierwszej rundy wyborów. Choć siedziba jego antykorupcyjnej komisji była od miesięcy zamknięta i opieczętowana, kandydat na prezydenta postanowił koniecznie do niej wejść. Pilnujący drzwi milicjanci wdali się z nim w przepychankę, jego marynarka została podarta. Antykorupcyjny bojownik, a de facto komediant i kabotyn, znów został ofiarą władzy.

10 lipca 1994 roku, dokładnie 20 lat temu, odbyła się druga tura wyborów. Łukaszenka odniósł w nich druzgocące zwycięstwo: krzyżyk przy jego nazwisku postawiło aż 80,34% biorących udział w głosowaniu. Człowiek, którego jeszcze chwilę temu nikt nie traktował poważnie, wbrew wszystkiemu pokonał postkomunistycznego rywala, nie tak dawno pewnego zwycięstwa.

Tryumf i pogrzeb demokracji

Idealnie wykorzystał wyjątkowy splot okoliczności: nominację na szefa komisji antykorupcyjnej, antyestablishmentowe nastawienie wyborców, rywalizację demokratycznych kandydatów jak Paźniak i Szuszkiewicz, którzy odbierali sobie nawzajem głosy. Duży atut Kiebicza, czyli jego związki z Moskwą, zneutralizował częściowo dzięki równie prorosyjskiej retoryce.

Jak piszą w swojej książce Andrzej Brzeziecki i Małgorzata Nocuń, nie ma dowodów, by za sukcesem dyrektora sowchozu stały rosyjskie służby specjalne, i dodają: nikt nie zmuszał Białorusinów do oddawania głosu na Łukaszenkę. To on sam ich do tego przekonał.

W kampanii wyborczej w 1994 r. Łukaszenka obiecywał reintegrację z Rosją i tutaj słowa w pełni dotrzymał. W 1997 r. podpisano akt utworzenia Związku Białorusi i Rosji (źródło: RIA Novosti; lic. CC BY-SA 3.0).

Doszedł on do władzy jako swoisty trybun ludowy, wyniesiony dzięki autentycznemu poparciu mas w wolnym głosowaniu. Nie był jednak prawdziwym rzecznikiem społeczeństwa ani ideowym zwolennikiem praw obywatelskich. Interesowała go osobista kariera i jak najwyższa władza.

Tryumf demokracji okazał się jednocześnie początkiem jej pogrzebu, a demokratycznie wybrany prezydent stał się wkrótce ostatnim dyktatorem Europy.

Bibliografia:

1. Andrzej Brzeziecki, Małgorzata Nocuń, Łukaszenka. Niedoszły car Rosji, SIW Znak 2014.
2. Przemysław Foligowsk, Białoruś. Trudna niepodległość, Alfa 2 1999.
3. Zachar Szybieka, Historia Białorusi 1795–2000, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej 2002.