Testament Krzywoustego miał uchronić kraj przed politycznymi wstrząsami. Zamiast tego doprowadził do jej podziału i niemal dwustuletniej wojny w rodzie Piastów.
Ostatni z wielkich Bolesławów nie zdołał uratować Polski przed tym, co w istocie było nieuniknione. Pragnąc uchronić kraj przed politycznymi wstrząsami i osłabieniem, książę wpadł w pułapkę własnej zapobiegliwości. Wydawało mu się, że pomyślał o wszystkim i przewidział każde możliwe zagrożenie. Zapomniał, że kiedy go już zabraknie, to nie jego wola może się okazać najważniejsza, ale zachowanie jego synów oraz — w jeszcze większej mierze — możnych i kleru. Wszystko zaś może zepsuć ułomna, niezbadana i zaskakująca ludzka natura.
Testament czy ustawa sukcesyjna?
Teksty średniowiecznych kronikarzy traktujmy z przymrużeniem oka. Może w największym stopniu relacje Wincentego Kadłubka, który w Kronice polskiej napisał takie chociażby zdanie: „Gdy poczuł, że [los] żąda od niego śmiertelnej powinności, poleca spisać dokumenty testamentowe”. Ów zapisek oddaje istotę sprawy, ale nie do końca polega na prawdzie. Sugeruje bowiem, że wszystko odbyło się przed samym zgonem księcia.
fot.Farary/domena publicznaPodział ziem Polski na dzielnice w 1138 roku na podstawie ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego.
Tymczasem nie tylko sama myśl o podziale państwa między synów dojrzewała w głowie Krzywoustego przez kilka lat; dłuższy czas zabrały mu również przygotowania do przeprowadzenia tego zamysłu. Orientował się bowiem, że jego decyzja, niosąca ze sobą tak duże konsekwencje, musi przede wszystkim zyskać aprobatę możnych — zarówno najwyższych w kraju dostojników świeckich, jak i kościelnych. O ich zgodę wystąpił podczas ogólnopolskiego wiecu i uzyskał ją. Fakt ten pozwolił Andrzejowi Jureczce na sformułowanie tezy: „Wobec tego powinno się mówić nie tyle o testamencie Bolesława Krzywoustego, co raczej o ustawie sukcesyjnej”. Prawdopodobnie ostateczny kształt został jej nadany w 1137 roku.
Postanowienia testamentu Krzywoustego
W odniesieniu do szczegółowych postanowień można snuć jedynie przypuszczenia. Nie zachowała się bowiem treść w postaci oryginalnego dokumentu dotyczącego podziału kraju. Podstawowe pytanie sprowadza się do tego, ile części obejmował. „Najbardziej prawdopodobny — jak stwierdza historyk — wydaje się podział kraju na 5 dzielnic, z których 4 stanowiły naturalne dziedziczne uposażenie synów Bolesława, a piąta — terytorium księcia zwierzchniego, należąc każdorazowo do najstarszego z rodu Piastów”. Oznaczało to wprowadzenie zasady pryncypatu-senioratu.
Najstarszym Piastem w chwili zgonu Krzywoustego (zmarł 28 października 1138 roku w Sochaczewie i został pochowany w katedrze płockiej), princepsem, był Władysław II, który urodził się w 1105 roku, a z czasem otrzymał przydomek Wygnaniec. Jego matką była Zbysława, pierwsza żona Krzywoustego, córka księcia kijowskiego Świętopełka II.
Władysław jako dobra dziedziczne otrzymał ziemię lubuską i Śląsk, a nadto, jako dzielnicę przeznaczoną dodatkowo princepsowi, ziemię krakowską, łęczycką i część Wielkopolski z Gnieznem i Kaliszem. Dzielnica ta, w przeciwieństwie do wydzielonych młodszym Piastowiczom i mających charakter dziedziczny, miała być niepodzielna. Princeps jako książę zwierzchni otrzymał również wyłączną kompetencję do prowadzenia polityki zagranicznej państwa, mianowania kasztelanów w głównych miastach, sprawowania sądownictwa oraz inwestytury biskupów. Trudno było się spodziewać, aby tak rozległe imperium władzy przekazanej princepsowi wcześniej czy później nie wywołało oporów ze strony podporządkowanych mu formalnie książąt.
Krzywousty zakładał, że jego oczywista przewaga nad nimi, wynikająca również z zasobów ludnościowych i materialnych dziedzicznego Śląska oraz wielkości i ukształtowania dzielnicy pryncypalnej, osłabi owo niebezpieczeństwo i zapewni zachowanie jedności państwa. Dzielnica została bowiem wytyczona przez Krzywoustego w taki sposób, aby miała dostęp do pozostałych oraz do Pomorza, lenna Polski.
Czytaj też: Dlaczego Bolesław Krzywousty doprowadził do rozbicia dzielnicowego?
Dzieci pominięte w ustawie sukcesyjnej
Bolesław IV Kędzierzawy, najstarszy spośród przyrodnich braci Władysława, synów niemieckiej hrabianki Salomei z Bergu, podówczas mający szesnaście lat, otrzymał władzę nad Mazowszem i większością Kujaw. Pozostała, zachodnia część Wielkopolski z największym jej grodem, Poznaniem, stała się domeną urodzonego pomiędzy 1122 a 1125 rokiem Mieszka III, z czasem nazwanego Starym.
Dwaj najmłodsi synowie Bolesława, zaledwie ośmioletni Henryk, uposażony później ziemią sandomierską, a także Kazimierz, z czasem nazwany Sprawiedliwym, urodzony tuż przed śmiercią ojca lub krótko po niej, mieli na razie przebywać u boku matki. Kazimierz prawdopodobnie był jednak pogrobowcem, gdyż ustawa sukcesyjna go pomijała, lecz w przyszłości czekały go również splendory oraz władza, i to w skali, jakiej mogliby mu pozazdrościć bracia.
fot.Józef Peszka /domena publicznaWbrew niektórym przekazom Krzywousty musiał zacząć przygotowywać swój testament na długo przed śmiercią 28 października 1138 roku.
W tym miejscu można dodać, że Krzywousty miał jeszcze dwóch innych synów, Leszka i Kazimierza Starszego, którzy zmarli w dzieciństwie, a także podobnie liczną gromadę córek. Dwie z nich zostały żonami władców: Ryksa wyszła kolejno za księcia duńskiego i króla szwedzkiego Magnusa, księcia nowogrodzkiego Włodzimierza oraz następnego króla Szwecji, Swerkera I. Judyta poślubiła Ottona I, margrabiego brandenburskiego, wcześniej zaś być może władcę Węgier Gejzę II, choć źródła tego nie potwierdzają.
Jedno zdawało się pewne. „Przyszłość kraju — o czym w biografii Krzywoustego napisał Zdzisław Pietras — zależeć miała od dobrej woli sukcesorów i szerokich rzesz rycerstwa, którym przewodziło możnowładztwo w jedności z episkopatem”. Wszyscy oni pospołu musieli zadbać o zgodną realizację woli zmarłego księcia. Oczekiwanie, że tak postąpią, należało jednak do sfery myślenia życzeniowego.
Źródło:
Il. otwierająca tekst: Jan Matejko/domena publiczna; Farary/domena publiczna
KOMENTARZE
W tym momencie nie ma komentrzy.