Miejsca kultu pogan w Polsce

Kamienne baby pruskie

Nazwa „kamienne baby” brzmi dzisiaj dość myląco, bowiem rzeźby w większości przedstawiają mężczyzn. „Baba” nie odnosi się w tym wypadku do słowiańskiego określenia kobiety, lecz do języków ludów stepowych, w których oznacza… przodka. Antropomorficzne posągi tego typu pojawiały się w różnych miejscach i okresach historycznych. Zazwyczaj mają one ok. 1,5 metra wysokości, choć można znaleźć i takie, które sięgają 2 metrów. Część z nich, powstałych w średniowieczu, znaleziono na terenie dzisiejszej Polski.

Baby pojawiały się m.in. w miejscach zamieszkiwanych przez ludy pruskie, a później zajętych przez Krzyżaków. Większość hipotez dotyczących ich powstania sugeruje przedchrześcijańskie pochodzenie. Baby pruskie miałyby przedstawiać zmarłych przodków, bohaterów lub lokalne bóstwa. Nie brakuje też legend o ludziach zaklętych w kamień. Niektórzy historycy twierdzą jednak, że posągi powstały na zlecenie zakonu krzyżackiego.

fot.Pumeks/CC BY-SA 4.0

Kamienne baby pruskie w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku.

Większość rzeźb znalezionych na terenie Pojezierza Iławskiego posiadała miecze, rogi do picia i elementy strojów pruskich. Na podstawie ich wyglądu zakłada się, że mogły powstać około XI wieku. Jedna z nich pojawiła się w dokumentach krzyżackich z 1401 roku. „Święty kamień” wyznaczał wówczas granicę pomiędzy Gałdowem i Jędrzychowem.

Większość bab pruskich trafiła do różnych zbiorów muzealnych. Można je oglądać m.in. przy Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Ratuszu Staromiejskim w Toruniu, a także w Bartoszycach i Prątnicy.

Kurhany w Puszczy Białowieskiej

Rozległe torfowiska, naturalne bory, siedliska zwierząt i… setki grobów. Puszcza Białowieska kusi miłośników nie tylko przyrody, lecz także archeologii i historii. Na tym terenie znaleziono bowiem blisko 800 kopców – w tym niemal 600 kurhanów.

W 2017 roku rozpoczęły się badania prowadzone w ramach projektu „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej”. Początkowo wyniki nie zachwycały, jednak ostatecznie przerosły najśmielsze oczekiwania. Interdyscyplinarne badania przeprowadzono m.in. z wykorzystaniem skaningu laserowego. Przeszukiwany teren okazał się skrywać rozległe cmentarzysko, dawne pola uprawne, półziemianki, obiekty użytkowe i obronne. Nie brakowało również fragmentów ceramiki, broni i przedmiotów codziennego użytku. Znaleziska pochodzą z różnych epok – aż po II wojnę światową.

fot.Stormbringer76 /CC BY 3.0

fot.Stormbringer76 /CC BY 3.0 Jeden z kurhanów odkrytych w Puszczy Białowieskiej.

Odkryte kurhany okazały się starsze niż początkowo zakładano. Niektóre powstawały najprawdopodobniej między II a V wiekiem n.e. „Najmłodsze” pochodzą z XII wieku. Część z nich znajduje się wzdłuż oznaczonych szlaków turystycznych, m.in. w rezerwacie przyrody Szczekotowo.

Czytaj też: Czy pradawni Słowianie składali ofiary z ludzi?

Święte gaje na Pomorzu

Jak pisał Helmold w XII wieku: Jedni stawiają dziwaczne posągi w świątyniach […], inne bóstwa zamieszkują lasy i gaje […]. Takich nie przedstawia się na wizerunkach. Święte gaje są dla badaczy tematem równie pociągającym, co niewdzięcznym.

Dlaczego? Najłatwiej dostępnym materiałem są opisy chrześcijańskich kronikarzy – nieraz niejasne i lakoniczne. Wskazówek można szukać w badaniach języka i bajek ludowych. Pomocne bywają też toponimy, czyli nazwy miejsc. Natomiast z oczywistych względów trudno o archeologiczne potwierdzenie istnienia świętego drzewa w danym lesie. O ile niektóre miejsca, takie jak góry, są właściwie nienaruszalne, o tyle „niewygodnej” rośliny łatwo się pozbyć. Paradoksalnie tropem mogą być pozostałości po systemach korzeniowych, na których zostały ślady ognia.

fot. Andrey Shishkin /CC BY 3.0

fot. Andrey Shishkin /CC BY 3.0 Z oczywistych względów trudno o archeologiczne potwierdzenie istnienia świętego drzewa w danym lesie.

Tam wśród bardzo starych drzew zobaczyliśmy święte dęby, które były poświęcone bogu owej ziemi zwanemu Prowe – pisał Helmold o Pomorzu. […] Oprócz bowiem bóstw domowych, w które obfitowały poszczególne miejscowości, owo miejsce było świętością dla całego kraju, miało swojego kapłana, swoje święta i rozmaite obrzędy ofiarne. Badania toponimiczne części Pomorza Zachodniego dały ciekawe efekty. W jednym powiecie naliczono aż 816 nazw związanych z drzewami. Święte gaje mogły znajdować się m.in. na Górze Chełmskiej i Górze Rowokół. Z kolei za miejsce męczeńskiej śmierci św. Wojciecha uznaje się niewielką miejscowość w województwie warmińsko-mazurskim, niedaleko województwa pomorskiego. Nomen omen – Święty Gaj.

Czytaj też: Czy to Bolesław Chrobry zamordował świętego Wojciecha?

Kamienne kręgi w Węsiorach i Odrach

Polskie kamienne kręgi może nie są tak spektakularne jak Stonehenge, ale zdecydowanie zasługują na uwagę. Można je znaleźć w różnych miejscach, m.in. kaszubskich Węsiorach i Odrach. Obie miejscowości leżą na turystycznym Szlaku Kamiennych Kręgów o długości ok. 93 km.

Do rezerwatu archeologicznego w Odrach należą kręgi, które mają od 15 do 33 metrów średnicy. Od kilkunastu do około 30 kamieni wystaje z ziemi, sięgając nawet do 70 cm wysokości. W pobliżu znaleziono również ok. 600 grobów – w większości pochówków ciałopalnych. Miejsce jest popularnym celem wycieczek dla osób zainteresowanych ezoteryką.

fot.Wolfgang Pohl /domena publiczna

Kurhany i kamienny krąg w Węsiorach.

Kręgi w Węsiorach zostały ułożone z kamieni o wysokości ok. 1,5 metra. W ich obrębie i nieopodal również odkryto groby, w tym kurhany – niektóre zwieńczone kamiennymi stelami. Obecnie zakłada się, że oba miejsca służyły jako cmentarzyska Gotów w I–III wieku n.e.

Czytaj też: Groby olbrzymów. Gdzie znajdują się „polskie piramidy”?

Jezioro Gopło i Mysia Wieża

Jan Długosz nazywał Gopło „Morzem Polaków”. Jezioro wymienia się wśród największych zbiorników wodnych w kraju. To dobre miejsce dla miłośników natury, romantycznych opowieści i legend. Szczególnie jednej: o królu Popielu.

Legenda o Popielu, którego zjadły myszy, pojawia się m.in. u Galla Anonima, Wincentego Kadłubka i Jana Długosza. Mityczny władca miał rezydować w kruszwickim zamku (a przynajmniej zgodnie z rozpoczętą w XIII wieku „Kroniką wielkopolską”). Mysia Wieża, górująca nad Gopłem, była natomiast miejscem jego przerażającego końca.

fot.Jerzy Strzelecki /CC BY-SA 3.0

Mysia Wieża nad Jeziorem Gopło.

To nie jedyna opowieść związana z tym miejscem. W znanym dramacie Juliusza Słowackiego ciemna toń jeziora skrywa siedzibę jego pani – Goplany. Z kolei Kazimierz Władysław Wójcicki opisuje „żyjących” tam topielców, innych od tych spotykanych w zwykłych jeziorach. W zbiorze „Klechdy, starożytne podania i powieści ludowe” czytamy: są wysokiej postaci i białego ciała, ze złotym włosem, pływają w dniach pewnych, rozpuściwszy gęste i długie warkocze po wodzie […]. Kiedy rosa zimna upada lub wiater chłodny powiewa, przykrywają włos złoty czapkami złotymi, które przy zmroku tak świecą jak gwiazdy odbite w wodzie.

Niestety Popiel (o ile faktycznie istniał) nie mógł zostać zjedzony w Mysiej Wieży – ta powstała ok. 1350 roku. Opiekuńczych duchów i posępnych utopców też już raczej nie spotkamy. Nie da się jednak zaprzeczyć, że Gopło rozpalało i wciąż rozpala wyobraźnię.

Źródła:

1. Kajkowski K., Kuczkowski A., Słowiańskie święte gaje na Pomorzu we wczesnym średniowieczu [w:] “Nasze Pomorze” (11) 2009.
2. Łapo J. M., Baby pruskie, www.archeologia.pl (dostęp: 23.12.2024).
3. Wójcicki K. W., Klechdy. Starożytne podania i powieści ludowe, Warszawa 1981.
4. Zdziebłowski S., Badania archeologów w Puszczy Białowieskiej: setki kurhanów i ślady po dawnych polach, www.naukawpolsce.pl (dostęp: 23.12.2024).

Il. otwierająca tekst: NordNordWest/CC BY-SA 3.0 de;   Andrey Shishkin /CC BY 3.0; Pumeks/CC BY-SA 4.0; Wolfgang Pohl /domena publiczna; Jerzy Strzelecki /CC BY-SA 3.0