Potrzeba było kilku podejść, by świat nauki w ogóle zauważył, że istnieli. Teraz zapewne trzeba będzie kolejnych dekad, aby wyjaśnić, co się z nimi stało?
Trochę czasu musiało upłynąć, zanim naukowcy w ogóle zorientowali się, że istniał ktoś taki jak neandertalczycy. Gdyby w porę zdano sobie z tego sprawę, nazwa tego krewnego naszych przodków brzmiałaby zupełnie inaczej. Otóż w roku 1829 w Engis w Belgii znaleziono fragmenty szkieletu dziecka w wieku 3 lat. Nikt jednak wówczas nie pomyślał, że możemy mieć do czynienia z nowym gatunkiem. Kolejne podejście to z rok 1848 i Gibraltar. Tym razem w jaskini Forbes’ Quarry natrafiono na następne szczątki, ale również nie zwrócono na nie większej uwagi.
Aby świat nauki zmienił zdanie o powyższych znaleziskach, potrzeba było nowego odkrycia, zdeterminowanego człowieka i trochę szczęścia. Tym właściwym człowiekiem okazał się archeolog Johannes Carl Fuhlrott, który prowadził prace badawcze w znajdującej się w pobliżu Düsseldorfu dolinie Neander (w języku niemieckim nosi ona nazwę Neandertal). I w tej chwili poznaliśmy już pochodzenie nazwy Homo neanderthalensis. Właśnie w tej dolinie, a konkretnie w warstwie wapiennej Fuhlrott odnalazł szkielet neandertalczyka.
To na pewno zwierzę ze zwyrodnieniami!
Nie był to jednak szkielet kompletny. A zrekonstruowanie całości stanowiło pewne wyzwanie. Znaleziono wtedy: górną część czaszki, kości ramienia, przedramienia, fragmenty łopatki, żeber i miednicy, a także kości udowe. Generalnie elementów naukowcy mieli sporo, ale odtworzenie wyglądu głowy było utrudnione ze względu na brak kości twarzy. Sama zaś czaszka trafiła do francuskiego chirurga Paula Broci. Był on cenionym w tamtym czasie specjalistą w zakresie ich budowy. Po badaniu zawyrokował, że ponieważ różni się ona budową od czaszek ludzi współczesnych, zapewne należała do jakiejś formy praczłowieka.
fot.State Office for Heritage Management and Archaeology Saxony-Anhalt / State Museum of Prehistory Halle/CC BY 3.0fot.State Office for Heritage Management and Archaeology Saxony-Anhalt / State Museum of Prehistory Halle/CC BY 3.0 Rekonstrukcja Homo neanderthalensis
Ta teza znalazła swoich przeciwników, m.in. w Niemczech. Oto bowiem np. lekarz z Berlina Rudolf Virchow twierdził, że taka czaszka musiała należeć do zwierzęcia, tyle że cierpiącego na jakąś chorobę kości lub wrodzone zwyrodnienie. Jednak naukowcy tym razem przyjęli do wiadomości, że odkryty został nowy gatunek praczłowieka. Przyczyniło się to też nareszcie do prawidłowej identyfikacji szczątków z Gibraltaru, co stało się w roku 1864. Szkielet dziecka z Engis musiał na swoją kolej czekać bardzo długo, bo aż do roku 1936.
Prymitywny małpolud czy „cywilizowany” praczłowiek?
W późniejszych latach znajdowano kolejne szkielety neandertalczyków: we Francji, Włoszech, w Belgii, Hiszpanii, Chorwacji, Palestynie czy Rosji. Zaczęto też zastanawiać się, z kim mamy tutaj do czynienia? Czy neandertalczyk wykazywał się jakąś formą inteligencji? Czy też był tylko kolejnym małpoludem? Niestety przez dziesięciolecia pokutował pogląd, zgodnie z którym naukowcy skłaniali się ku tej drugiej wersji. A wszystkiemu po części winien był pewien przypadek.
Otóż we Francji w 1909 roku znaleziono tzw. szkielet z La Chapelle. Zrekonstruowano go. I rezultat okazał się dość nieciekawy. Tyle tylko, że akurat ten szkielet rzeczywiście był w dużej mierze zdeformowany. Obecne były w nim cechy patologiczne. A zatem uzyskany obraz był zwyczajnie zafałszowany. Konieczne były dopiero kolejne rekonstrukcje następnych szkieletów, już z lat 50. XX wieku, by zupełnie inaczej spojrzeć na neandertalczyka. I zaczęto wtedy dostrzegać w nim cechy ludzkie.
fot.Thilo Parg /CC BY-SA 4.0Jeden ze znalezionych szkieletów Homo neanderthalensis
Dla pełnej rehabilitacji neandertalczyków istotne było coś jeszcze: zwrócenie uwagi na fakt, że jego czaszka, a raczej puszka mózgowa miała pojemność porównywalną z człowiekiem współczesnym. Ba, nawet potrafiła być większa. Pojemność mózgu neandertalczyków wynosiła ok. 1600 cm3. Pomimo podobnych rozmiarów mózg neandertalczyków miał jednak nieco inną funkcjonalność niż nasz. Duże znaczenie miało dla nich np. widzenie w ciemności oraz zachowanie równowagi. Natomiast zapewne słabiej rozwinięte były u nich kompetencje w zakresie nawiązywania więzi społecznych.
Czytaj też: Homo longi, czyli Człowiek Smok. Zaginiona gałąź ewolucji człowieka
Ta forma człowieka nieco się spóźniła z ewolucją
Co się zaś tyczy innych ich wymiarów w porównaniu z nami: byli od nas nieco niżsi. Ich średni wzrost wynosił w przypadku płci męskiej 170 cm, a żeńskiej 150 cm, natomiast waga odpowiednio około 84 kg i 80 kg. Jak wyglądali? Byli dość krępej budowy ciała. Co się tyczy ich czaszek i twarzy: ich czoło było pochylone, ale dość niskie. Posiadali silnie rozwinięte wały nadczołowe, z kolei w ich żuchwie brakowało charakterystycznej dla nas kostnej bródki. Zresztą ich podbródek był nieco cofnięty. Nosy neandertalczyków były dość wydatne. Co ciekawe, ich kości udowe były dość grube, a jednocześnie wygięte.
Neandertalczycy żyli od około 400 000 lat temu do mniej więcej 40–30 000 lat temu. Terytorialnie ich występowanie było ograniczone do Bliskiego Wschodu, Południowo-Zachodniej Azji i południowej części Europy. W ich kontekście pewna kwestia jest dość interesująca. Otóż wyginęli oni w czasie, kiedy pojawili się już Homo sapiens. Natomiast faktem jest, że neandertalczyk był prostą, dość jednak prymitywną formą ludzką, która współistniała stosunkowo późno na ścieżce ewolucyjnej z formami bardziej zaawansowanymi. Jak zaś podaje profesor Andrzej Borman: najpóźniejsze jego ślady pochodzą z jaskiń na Gibraltarze. Czyli w pewnym sensie można powiedzieć, że w ich przypadku historia zatoczyła koło.
Nie byli tacy prymitywni, jak moglibyśmy sądzić
Jacy w ogóle byli neandertalczycy? Co potrafili? Generalnie należeli do społeczności zbieracko-łowieckich. Żyli w niezbyt dużych grupach, w niewielkich osadach (jaskiniach, niszach skalnych itp.). Raczej się od nich nie oddalali. Wiemy, że troszczyli się o słabszych. Umieli polować nawet na większe zwierzęta typu renifery, nosorożce włochate, mamuty, niedźwiedzie. Używali przy tym np. dzid. Generalnie nie była im obca umiejętność wytwarzania prostych, zaostrzonych narzędzi z kamienia lub kości zwierząt. Niekiedy znajdowano je przy szkieletach.
fot.Neanderthal-Museum, Mettmann /CC BY-SA 4.0Neandertalczykom nie była obca umiejętność wytwarzania prostych, zaostrzonych narzędzi z kamienia lub kości zwierząt
Co ciekawe, po pierwsze chowali swoich zmarłych, a po drugie w miejscach ich pochówków odnajdujemy zwykle ślady po pożywieniu czy przedmioty codziennego użytku. Ponadto neandertalczycy mieli zwyczaj pokrywania zwłok ochrą. Natrafiono na ponad 50 miejsc pochówku tego typu. Czy to wszystko świadczy, że wierzyli w jakąś formę życia pozagrobowego? Wiadomo, że wytwarzali nie tylko przedmioty, które mogły mieć jakieś praktyczne zastosowanie. Spotykano proste naszyjniki ich produkcji, czy np. przedziurawione zęby zwierząt, które mogły być dla nich amuletami.
Również ciekawym pytaniem w kontekście neandertalczyków jest: czy potrafili mówić? Uważa się, że tak. Chociaż pewne różnice anatomiczne w porównaniu do nas mogły im to utrudniać. Chodzi tu np. o wyżej położoną krtań. Jednak budowa kości gnykowej sugeruje, że ich krtań miała już bardziej współczesną formę. Poza tym można podejrzewać, że wytwarzanie niektórych przedmiotów wymagało jednak od nich w miarę precyzyjnego porozumiewania się. Kolejny dowód to wykształcone w ich mózgu ośrodki mowy. I przede wszystkim genetyka nie kłamie: w roku 2007 odkryto u neandertalczyków obecność genu, który zbliżony jest do ludzkiego, powiązanego właśnie z umiejętnością mówienia.
Czytaj też: Wenus z Willendorfu: Znamy pochodzenie najsławniejszej kobiety paleolitu
Wyginęli przez… niebezpieczne związki?
To, co do tej pory budzi kontrowersje w kontekście neandertalczyków, to powody ich wyginięcia. Powstało na ten temat wiele różnych koncepcji. I jeden główny podejrzany: Homo sapiens. Jak zostało to już wspomniane, neandertalczycy zaczęli znikać, kiedy w ich otoczeniu pojawili się ludzie rozumni. Czy oznaczało to zatem, że zostali przez nich wymordowani? To właśnie zakładała pierwsza hipoteza. Homo sapiens posługiwali się bardziej zaawansowaną bronią, chociażby miotaną. Czy mogli uznać bardziej prymitywnych od nich neandertalczyków po prostu za kolejną zwierzynę? Brak jest dowodów antropologicznych na poparcie tego założenia.
Istnieje również podzielany przez wielu naukowców pogląd, zgodnie z którym neandertalczycy zostali po prostu genetycznie wchłonięci przez Homo sapiens. W przeszłości dochodziło do krzyżowania się obu gatunków, na skutek czego ich materiał genetyczny zaczął powoli się rozmywać, zanikać. Tym bardziej że populacje neandertalczyków w porównaniu do naszych bezpośrednich przodków były mniej liczne.
fot.Neanderthal-Museum, Mettmann/CC BY-SA 4.0fot.Neanderthal-Museum, Mettmann/CC BY-SA 4.0 Neandertalki mogły rodzić dzieci większe, bardziej rozwinięte, a ich ciąża trwała do 12 miesięcy.
Pojawiają się też sugestie mówiące o tym, że decydującą rolę odegrały tutaj partnerki. Po pierwsze, neandertalki mogły rodzić dzieci większe, bardziej rozwinięte, a ich ciąża trwała do 12 miesięcy. Świadczy o tym budowa ich układu rozrodczego. Przedstawicielki Homo sapiens mogły zatem wydawać większą ilość potomstwa. Ponadto brane jest pod uwagę, że w przypadku krzyżowania się samców neandertalczyków z samicami z Homo sapiens dziedziczenie odbywało się głównie „po kądzieli”. A zatem to właśnie wchodzenie w relacje intymne z tymi sąsiadami mogło nie wyjść neandertalczykom na zdrowie.
Bibliografia
- Borman, Drzewo rodowodowe człowieka, komentarz merytoryczny, biology.ug.edu.pl, dostęp: 14.08.2023.
- Castleden, Wydarzenia, które zmieniły losy świata, Bellona, Warszawa 2008.
- Grasset, Ewolucja, czyli jeden wielki bajzel, Wydawnictwo Znak, Kraków 2023.
- A. Kaszycka, Nasz ludzki rodowód, „Focus”, marzec 2008.
- Piasecki, W. Więckowski, Neandertalczycy, „Światowit”, nr 2/2000.
- Sochacki, Starożytność, Wydawnictwo Druzus, Warszawa 2016.
- Stolarek, M. Figlerowicz, Homo sapiens w Europie – historia zapisana w DNA, „Nauka”, nr 3/2016.
- Stringer, L. Crété, Mapping Interactions of H. neanderthalensis and Homo sapiens from the Fossil and Genetic Records, „PaleoAnthropology”, nr 2/2022.
- Tomczyk, „Homo neanderthalensis” przodkiem czy ofiarą „homo sapiens”?, „Studia Philosophiae Christianae”, nr 37/2001.
KOMENTARZE (2)
„Możemy też w nieskończoność godzinami dyskutować, czy rzeczywiście powinniśmy traktować neandertalczyka jako oddzielny od Homo sapiens gatunek.” (J-J. Hublin)
Jest to zatem „…populacja o nieustalonej pozycji w systematyce…”
…
Całkiem niedawno, bo w ostatnich 7-8 latach, znaleziono przy nich resztki prostych ubrań typu okryć i klej – smołę drzewną…, prototypy „…siatek, pojemników, opakowań, koszy, urządzeń nośnych, krawatów, pasków, uprzęży, odzieży, obuwia, łóżek, pościeli, mat, podłóg, pokryć dachowych, ścian i sidła…”, naczyń do gotowania – ze skór i kory. Na pewno też robili – posiadali łodzie. Także znaleziono przy nich ozdoby wykonane z ptasich pazurów i piór szczególnie czarnych kruków i ptaków drapieżnych, których nie zjadano a polowano na nie wyłącznie dla rzeczonych pazurów i piór; muszli, zbiory niezwykłych przedmiotów najprawdopodobniej o (prawie?)religijnym, duchowym – kultowym w każdym bądź razie znaczeniu, z kryształów górskich, minerałów – kamieni (pół)szlachetnych i co ciekawe skamieniałości zwierząt (szczególnie belemnitów) i roślin; naskalne mocno a-naturalne (nie występujące w naturze), symboliczne (abstrakcyjne ?) rysunki (totemizm – „kult niedźwiedzia? w tym demonów, bożków?, a może nawet…), „produkty wydające dźwięki” z kości niedźwiedzia przypominające proste – flet? – instrumenty muzyczne… „Ich wiedza na temat roślin leczniczych była porównywalna z wiedzą współczesnego im człowieka rozumnego.” Najprawdopodobniej szybciej od nas nauczyli się używać naturalnej aspiryny. „Są dowody na istnienie [Izrael, Mołdawia, Ukraina] kultur regionalnych…” – liczących nawet ponad 20 tys. osobników „grup korporacyjnych” – quasi-plemion?, różniących się nieznacznie anatomicznie i związanych ze stałymi (okresowo?) obozowiskami.
(kultura mustierska to bowiem tak na prawdę zbiór odrębnych czasami, miejscami, nawet mocno różniących się (pod)kultur, stąd niektórzy „fantaści” mówią o 3 „proto-państwach”: aszelskim na południowym zachodzie, Micoquien na północnym wschodzie i MBT pomiędzy nimi – ostatnio znaleziono być może również dowody na starcia, konflikty między tymi grupami – takie „mikro” wojny?)
„Innowacyjność wzrasta wraz z populacją…” stąd ww. „wynalazki” zwłaszcza muzyczne ale w tym i te „społeczne”, mogły być inkorporowane np. od Denisowian, lub w końcowej fazie – bezpośrednio od nas. Jedynie nasze sposoby porozumiewania się – języki, miałby być dla nich za trudne do pełnego przyswojenia…
Owszem są one, owe „wynalazki” neandertalskie WSZYSTKIE, przedmiotem dyskusji, bardzo często kwestionowane ale…
A swoje geny mogli nam przekazać najprawdopodobniej nie bezpośrednio (brak wspólnych haplogrup), a także za pośrednictwem Denisowian – krzyżówek „neandersowian” (więcej genów „neandertalskich jest obecnie w Azji Pd.-Wsch., tam gdzie prawdopodobnie najliczniej występowali Denisowianie i ich krzyżówki z neandertalczykami) z którymi się często krzyżowali (ułatwiał im to genom wspólnego przodka – LCA?). W ten sposób aż „…około 20% wariantów genów [podaje się obecnie dokładniej złożonych nie z 1-4% genów, a 1,1-3,5%] wyraźnie neandertalskich przetrwało do dziś…” Z czego większość bardzo rzadko się uaktywnia – koduje czynnie białka. Niestety odpowiada to za np. większą naszych potomków z tymi genomami, skłonność do cukrzycy typu 2 i podatność na ciężko przechodzoną infekcję SARS-CoV-2 (odziedziczoną bezpośrednio – ? – od archaicznych neandertalczyków 60 000 lat temu). Dawniej myślano, że też odpowiadają za rude włosy u nas (ale te to tylko z „neandertalskiej alleli” są jedynie u Aborygenów), lecz jeśli już, to odpowiadać mogą za… niektóre typy naszych blond.
No bo wbrew dawnym, utartym poglądom, część z neandertalczyków (kupcy???) „lubiła” bardzo nawet dalekie wędrówki i z nudów zapewne sobie (po)romansować :)
Sposób przekazywania genów – żony zamieszkiwały u mężów – wskazuje na dominację patriarchatu.
Jak więc widać człowiek z Neandertalu to rzeczywiście nasz bliski kuzyn, być może bliższy niż nam się to obecnie wydaje…!
A Virchow sprzeciwiał się definiowaniu nowych gatunków na podstawie tylko jednego (najwyżej kilku) znaleziska i jako właśnie przykład tegoż, podawał wczesne znane takowe neandertalskie z jego czasów. I miał rację, bo rzeczywiście początkowo wykopywano w miarę kompletne szczątki obejmujące głównie – pochodzące z mocno „zdefektowanych”, tj. schorowanych, wiekowych i kalekich osobników.
No i obecnie uważa się za główną przyczynę wymarcia gwałtowną, być może kilka nawet razy szybszą i o wiele „głębszą” niż dzisiaj, zmianę klimatyczną – gwałtowne ochłodzenie, nasunięcie się „znienacka” lodowca. Tylko bowiem ostanie ledwie kilka (kilkanaście?) najmłodszych pokoleń miało głodowe prążkowanie zębów u wszystkich członków tych ostatnich umierających z GŁODU, gibraltarskiej społeczności i rodziny w górach Ałtaj w południowej Syberii…
Trochę dziwi mnie, że niby mogli być (w części) naszymi przodkami, skoro „Neandertalczycy żyli od około 125 000 lat temu do mniej więcej 40–30 000 lat temu” a obecnie wiadomo, że Homo Sapiens występował już 250 a może i 300 tys. lat temu!
Podejrzewam, iż takich grup bliskich genetycznie człowiekowi współczesnemu mogło być znacznie więcej niż tylko Neandertalczycy i Denisowianie (na co wskazują badania naszego genomu) i może właśnie to {skrzyżowanie} wielu podgatunków i dobór najlepszych genów od każdego tak przyspieszył nasz rozwój!