Biblijne miasta grzechu

Autorzy Biblii bardzo często wymieniają najstarsze miasta starożytnego świata – z Mezopotamii i dzisiejszego Izraela. Współcześni naukowcy nie ignorują tych zapisów. Historia pokazała, że również religijne i legendarne źródła mogą przekazywać bardzo precyzyjne informacje. Dziś śladem biblijnych tropów podążają archeolodzy.

Fakt, że nie wolno ignorować starożytnych źródeł, potwierdza historia odkrycia Troi. Wspominają o niej najstarsze eposy greckie – Iliada i Odyseja. Ich autor, Homer, dokładnie opisał położenie tego miasta. Aż do końca XIX wieku uważano jednak, że starożytny gród Priama, Parysa i Hektora to tylko fikcja. Do momentu, gdy archeolog amator Heinrich Schliemann postanowił potraktować słowa poety poważnie. Za własne pieniądze zaczął wykopaliska i… natrafił na ślady miejskiej zabudowy. W ten sposób okazało się, że Troja wcale nie była mitem. Czy nie inaczej może być z biblijnymi miastami?

Czytaj też: Wojna trojańska – fakty i mity o najsłynniejszym konflikcie starożytności

Wielka wędrówka

Położone w południowej Mezopotamii – pomiędzy Bagdadem a Zatoką Perską, w dzisiejszym Iraku – miasto Ur datowane jest na V tysiąclecie przed naszą erą, co czyni je jednym z najstarszych ośrodków miejskich starożytności. Początki Ur wiąże się z tzw. kulturą Ubajd, wyprzedzającą cywilizację Sumerów. Ówczesne Ur miało powierzchnię 20 hektarów. Mieszkało tam maksymalnie kilkanaście tysięcy osób. W kolejnych tysiącleciach zyskało jednak na znaczeniu. W III tysiącleciu p.n.e. – od około 2100 do 2000 p.n.e. – było stolicą imperium sumeryjsko-akadyjskiego. Wznoszono tam wtedy monumentalne budowle, z wielkim zigguratem (świątynią o tarasowo-schodkowej konstrukcji) w centralnym punkcie. W szczytowym momencie liczba ludności mogła sięgać 100 tys.

To właśnie w Ur miał narodzić się Abraham. Usłyszał od Boga nakaz, by opuścić rodzinne Ur i udać się w kierunku Kanaanu (obecnie Palestyny). Tak też uczynił. Po drodze przez kilka lat mieszkał w dzisiejszej Turcji, w krainie Charan. Z żoną Sarą i bratankiem Lotem odwiedzili także m.in. Aszur – ówczesną stolicę państwa asyryjskiego oraz Babilon nad Eufratem. Po dotarciu do dzisiejszej Palestyny, w rejonie miasta Sychem Abraham usłyszał kolejne wezwanie od Jahwe: Twojemu potomstwu daję właśnie tę ziemię. Bóg obiecał mu, że zostanie patriarchą rodu, z którego wyjdzie wielki i potężny naród (Izrael).

Następnie Abraham podzielił się z ziemiami Kanaanu. Lot wybrał sobie całą dolinę Jordanu i wyruszył ku wschodowi.

Czytaj też: Zainspirował Homera, rzucił światło na biblijne opowieści. Co warto wiedzieć na temat eposu o Gilgameszu?

Kara za grzechy

Wszystkie wymienione dotychczas ośrodki miejskie rzeczywiście istniały. Dziś naukowcy prowadzą tam wykopaliska, a miasta te są wymieniane na kartach podręczników. Jednak Abrahamowi przydarzył się również zagadkowy epizod. Otóż, po rozdzieleniu ziemi Lot osiedlił się w mieście Sodoma, które nie spodobało się Jahwe. Mieszkańcy Sodomy mieli być niechętni obcym. Ponadto pławili się w rozpuście i urągali prawom ludzkim i boskim.

Sodoma oraz położona 14 km na południe Gomora zostały zniszczone przez Boga, po tym jak nie zdały „testu” uczciwości. Jahwe wysłał tam za namową Abrahama dwóch aniołów, by sprawdzili, czy znajdą chociaż 10 sprawiedliwych mieszkańców. Przybysze zamieszkali w domu Lota. Spragnieni uciech sąsiedzi domagali się, by wydał im gości, by mogli z nimi współżyć (stąd wzięła się nazwa grzechu sodomii). Nie ustawali w swoich dążeniach mimo odmowy. Próbowali wyważyć drzwi, choć łaskawy Lot zaoferował im w zamian dwie swoje córki. Obrót spraw tak rozwścieczył Jahwe, że zniszczył zarówno Sodomę i Gomorę, jak i cały obszar wokół.

fot.Lucas van Leyden/domena publiczna

Lucas van Leyden, Lot i jego córki

Tyle podanie biblijne, a co mówi nauka? Dziś archeolodzy poszukują Sodomy i Gomory na wschodnim wybrzeżu Morza Martwego. Uważa się, że pozostałościami biblijnych ośrodków są stanowiska archeologiczne z epoki brązu: Bab edh-Dhra oraz Numeira. Badacze przypuszczają, że za opowieścią o gniewie boskim mogą stać katastrofy naturalne, które doprowadziły do końca tych osad. To tym bardziej prawdopodobne, że w okolicy Bab edh-Dhra znajdują się duże złoża ropy naftowej i bituminów zawierające siarkę i gaz ziemny. Niewykluczone więc, że mogło dojść do naturalnego wybuchu, który zniszczył miasto.

Hipoteza brzmi prawdopodobnie. Potencjalna Sodoma rozciągała się na obszarze nieco ponad 1,6 ha, więc osławione miasto grzechu z dzisiejszej perspektywy było zaledwie niewielką wsią. Otaczał je jednak mur, a liczba mieszkańców mogła wynosić około 1000.

Czytaj też: Święty seks w Babilonie

Splątane języki

Innym słynnym biblijnym miejscem jest wieża Babel – potężna budowla, którą w swej pysze wznosili ludzie. Jahwe jednak pomieszał im języki. Nie umieli znaleźć porozumienia, a ich imponująca konstrukcja runęła. Oto, co mówi Biblia:

Mieszkańcy całej ziemi mieli jedną mowę, czyli jednakowe słowa. A gdy wędrowali ze wschodu, napotkali równinę w kraju Szinear i tam zamieszkali. I mówili jeden do drugiego: „Chodźcie, wyrabiajmy cegłę i wypalmy ją w ogniu”. A gdy już mieli cegłę zamiast kamieni i smołę zamiast zaprawy murarskiej, rzekli: „Chodźcie, zbudujemy sobie miasto i wieżę, której wierzchołek będzie sięgał nieba, i w ten sposób uczynimy sobie znak, abyśmy się nie rozproszyli po całej ziemi”.

fot.Pieter Bruegel (starszy)/domena publiczna

Pieter Bruegel (starszy), Wieża Babel, 1563

A Pan zstąpił z nieba, by zobaczyć to miasto i wieżę, które budowali ludzie, i rzekł: „Są oni jednym ludem i wszyscy mają jedną mowę, i to jest przyczyną, że zaczęli budować. A zatem w przyszłości nic nie będzie dla nich niemożliwe, cokolwiek zamierzą uczynić. Zejdźmy więc i pomieszajmy tam ich język, aby jeden nie rozumiał drugiego!” .W ten sposób Pan rozproszył ich stamtąd po całej powierzchni ziemi, i tak nie dokończyli budowy tego miasta. Dlatego to nazwano je Babel, tam bowiem Pan pomieszał mowę mieszkańców całej ziemi. Stamtąd też Pan rozproszył ich po całej powierzchni ziemi.

W poszukiwaniu Nimroda

Konstrukcja, mająca być dowodem ludzkiej megalomanii, rosła w krainie Szinear, którą naukowcy utożsamiają z południową Mezopotamią. Krainą ową miał zarządzać legendarny władca – Nimrod. Był on prawnukiem Noego, wnukiem Chama i synem Kusza. Jak podaje Księga Rodzaju, Nimrod był „najsławniejszym na ziemi myśliwym”, „on to pierwszy panował w Babelu, w Erek, w Akkad, i w Kalne, w kraju Szinear”.

Zapewne chodzi o Babilon, Uruk, Akkad i Sumer. Byłby więc Nimrod legendarnym władcą Babilonii. To właśnie on miał nakazać budowę wieży, jako swoistego pomnika swej potęgi. Żyjący tysiące lat później żydowski historyk Józef Flawiusz (który wspominał też o Chrystusie) pisał, że Nimrod:

stopniowo zaprowadził w państwie ustrój despotyczny; sądził bowiem, że jedynym sposobem oderwania ludzi od bojaźni Bożej jest całkowite uzależnienie ich życia i pomyślności od potęgi władcy. A groził również, że gdyby Bóg chciał jeszcze raz zalać ziemię, potrafi on już sobie przeciw Niemu poradzić: zbuduje wieżę wyższą, niż zdoła dosięgnąć woda, i pomści nawet zagładę przodków. Pospólstwo ochoczo poddało się nakazom (…) [Nimroda], uległość wobec Boga uważając za niewolę. Zaczęli budować wieżę i (…) wieża dźwigała się w górę nadspodziewanie szybko.

Czy zatem wieża Babel jest czymś więcej niż tylko fantazją? Dziś naukowcy utożsamiają przekaz o monumentalnej budowli z zigguratami, które powstawały w państwie sumeryjskim/babilońskim.

Czytaj też: Siedem cudów starożytnego świata

Ziggurat Babel

Mieszkańcy Mezopotamii nie znali podobnej opowieści, ale przekaz biblijny w celach propagandowo-religijnych mógł nadać taki odcień politeistycznym świątyniom krainy półksiężyca. Zwłaszcza że w ówczesnych warunkach były to budowle naprawdę imponujące. W roli mitycznej wieży Babel obsadza się więc ziggurat rozbudowany na cześć boga Marduka za czasów króla Babilonu Nabuchodonozora II. Było to jedno z najważniejszych sanktuariów państwa babilońskiego, a zarazem najbardziej okazała budowla stolicy.

Ośmiostopniowy ziggurat E-temenanki (łączący niebo ze światem podziemnym) wznosił się prawdopodobnie na wysokość aż 100 metrów. Na szczycie znajdowała się kaplica ze złotym stołem i łożem z kości słoniowej. Ponoć opiekę nad tym miejscem pełniły tylko kobiety. Niższe piętra piramidy miały różne kolory i poświęcone były innym bóstwom.

fot.Robert Koldewey/domena publiczna

Czy ziggurat E-temenanki był wieżą Babel?

Budowla z pewnością oszałamiała potęgą, idealnie więc nadaje się do roli biblijnej wieży. Problem w tym, że w ostatniej formie powstała znacznie później, niż zdaje się wskazywać święta księga. Nabuchodonozor panował w Babilonie w VI wieku p.n.e. Nic nie wiadomo też o zagadkowym zniszczeniu wieży. Owszem, po upadku Babilonii częściowo zburzył ją król perski Kserkses I. Ostatecznie została rozebrana przez Aleksandra Wielkiego w IV wieku p.n.e.

Historycy uważają jednak, że ziggurat mógł stać w Babilonie długo przed czasami Nabuchodonozora II. Mógł być częściowo burzony i rozbudowywany. Być może symbol pychy zagościł na kartach Biblii po doświadczeniach niewoli babilońskiej – zapewne przymuszanego do prac przy odbudowie monumentalnej świątyni. Jedno jest pewne: po raz kolejny okazuje się, że biblijny trop okazuje się zaskakująco trafny.

Polecamy video: Çatalhöyük – starożytne miasto bez ulic

Bibliografia:

1. Andrzej Raiche, Fundament nieba i ziemi, [w:] Zaginione Cywilizacje (numer specjalny „Wiedzy i Życia”), 2003.
2. William Foxwell Albright, Archeologia Palestyny, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
3. Fritz Volkmar, Archeologia biblijna, Warszawa: Verbinum, 2005.