Zapomniani. Chłopi w Wojsku Polskim

Przybylski w Rozenbarku nie przestał być podhalańczykiem. Kiedy się wykurował, od razu nawiązał kontakt z komórką Związku Walki Zbrojnej w Gorlicach i zaczął werbować ludzi do oddziału – głównie podoficerów i szeregowców, którzy uniknęli niewoli lub wrócili do rodzinnych domów. Oddział ten z czasem stał się 3 batalionem 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej, a „Michał”, bo taki pseudonim przyjął porucznik Przybylski, nie tylko pełnił rolę jego dowódcy, ale został komendantem Obwodu AK Gorlice.

Porucznik Przybylski okazał się i zdolnym konspiratorem. A teren, na którym przyszło mu działać był szczególnie trudny. Wprawdzie okoliczne lasy i jary – zwane przez miejscowych paryjami i dziołami – sprzyjały partyzantce, ale nie było dla niej prawie żadnej broni. We wrześniu 1939 roku większych bitew tu nie toczono, więc i broni po nich nie zostało. „Michał” mógł tylko pozazdrościć „Ponuremu” i innym dowódcom z Gór Świętokrzyskich – tam wcześniej był „Hubal”, chłopi mimo represji nadal trzymali w schowkach sporo karabinów i granatów i czekali tylko sygnału… Były też zrzuty – Londyn dbał o Góry Świętokrzyskie i przysyłał samoloty z zasobnikami pełnymi stenów, brenów, amunicji i granatów. Przez dłuższy czas „Michał” mógł tylko o tym marzyć. Ale nie czekał z założonymi rękoma…

Czytaj też: Stanisław Jankowski „Agaton”. To dzięki niemu Armia Krajowa wodziła Niemców za nos

Bądź niewidzialny

Bratanek porucznika, Andrzej Przybylski, miał wtedy kilkanaście lat i pamięta, jak wyjątkowym człowiekiem był jego wujek i chrzestny ojciec. „Wuj – wspomina Andrzej Przybylski – był w ciągłym ruchu. Do naszego domu nikt z jego ludzi nie miał prawa przychodzić, ale on wychodził z niego prawie każdego wieczora. Ani my, ani jego żona, z którą tutaj mieszkał, nigdy nie znaliśmy celu tych wypraw. Nie wiedzieliśmy, czy była to jakaś akcja zbrojna, czy «tylko» spotkanie konspiracyjne. Zapamiętałem sobie na całe życie radę, jaką mi udzielił: «Im mniej o tobie ludzie wiedzą, tym lepiej. Póki nikt o mnie nic nie wie, póty jestem groźny dla nieprzyjaciela. I nikt się o mnie nie dowie». To było bardzo trudne, gdyż trzeba było uważać nie tylko na Niemców, ale i ich polskich konfidentów, którzy nie wahali się za mniejszą lub większą zapłatę wydać człowieka na śmierć. Na ślad stryja nie udało im się wpaść, choć starali się bardzo.

Tekst powstał w oparciu o książkę Piotra Korczyńskiego „Zapomniani. Chłopi w Wojsku Polskim”, która ukazała się właśnie nakładem Znak Horyzont.

Był też okres, kiedy stryj musiał zmienić miejsce zamieszkania i na pewien czas wyprowadził się od nas. I akurat wtedy zaczął nas odwiedzać głuchoniemy mężczyzna, który prosił o jedzenie. Nie wiem w jaki sposób, ale mój ojciec odkrył, że on udaje niemowę. Powiedział mu wprost pewnego dnia: «Ty jesteś konfidentem! Ty umiesz mówić». Od tej chwili więcej się u nas nie pokazał. Wokół naszego domu kręciło się wielu ludzi, ale niemieccy żołnierze zatrzymali się na dłużej przy nim tylko raz… żeby sobie narwać gruszek z przydrożnej gruszy. Stryj akurat był wtedy w swoim pokoju, ale on miał mocne nerwy i przeczekał ten moment spokojnie”. Dowódca największego oddziału partyzanckiego w okolicy i całego okręgu AK obserwował z okna, jak Niemcy częstują się gruszkami jego brata, nieświadomi, kto na nich patrzy.

Czytaj też: Zapomniane Bataliony Chłopskie

Najgorszy wróg

Parafia rozenbarska nie była duża – liczyła tylko cztery wsie: prócz Rozenbarku, były to Racławice, Bugaj i Sitnicę. Wszyscy się znali i niemal wszystko o sobie wiedzieli i większości byli bardzo biedni, a wojna nędzę na wsi tylko pogłębiła. Nie dziwi więc, że znaleźli się tacy, którzy za judaszowy grosz lub nawet jedzenie zdolni byli wydać Niemcom ukrywających Żydów lub konspirujących. I tak w parafii zagnieździła się śmierć.

fot.archiwum Piotra Korczyńskiego

Porucznik Mieczysław Przybylski „Michał” w otoczeniu rodziny, Rozembark 1944 roku.

Porucznik Przybylski na jednej z odpraw stwierdził wówczas: „Jeśli Niemcy palą dobre stodoły, to my będziemy palić te złe!”. Zaczęło się od wyjątkowo wrednego Bahnschutza, który w Bieczu szczuł swoim psem i strzelał do ludzi kradnących węgiel z transportów kolejowych – nie wahał się strzelać do dzieci. Grupa akowców schwytała go w zasadzce. Zamknięto go w piwnicy u Józefa Machowskiego na rozembarskim przysiółku Wyręby, skąd zabrano go do lasu i zlikwidowano.

W maju 1944 roku grupa egzekucyjna pod dowództwem Antoniego Kotlinowskiego wykonała wyrok śmierci na szczególnie niebezpiecznym konfidencie Gestapo z Binarowej. Niestety, w czasie wykonywania wyroku, dwóch egzekutorów zostało rozpoznanych przez siostrę żony konfidenta. Już w drodze powrotnej, Kotlinowski doszedł do wniosku, że nie ma wyjścia – muszą wrócić i zlikwidować szwagierkę i żonę zabitego. Tak też uczynił, o co „Michał” miał do niego pretensje. To jednak skutecznie ostudziło na pewien czas wszystkich, którzy chcieli wysługiwać się Niemcom w wydawaniu Żydów, konspiratorów, czy chociażby tych, którzy dokonywali nielegalnego uboju świni lub ukrywali nadwyżki zboża. Schwytanym Żydom, ich pomocnikom (oraz sąsiadom pomocników) – groziła śmierć i pożoga; za świniobicie czy ukrywane sąsieka (skrzyni) zboża – obóz, wywózka na przymusowe roboty do Reichu, w najlepszym wypadku – ciężkie pobicie przez żandarmów.

Czytaj też: Zagra-Lin i polskie bomby w Berlinie. Tak Armia Krajowa mściła się za hitlerowskie zbrodnie

Burza w Rozenbarku

Latem 1944 roku zaplanowano akcję na tak zwaną Buciarnię – dobrze zaopatrzone magazyny wojskowe w Gorlicach. Do ataku wyznaczono między innymi pluton Jana Guzika z Rozembarku. Lecz nic z tego nie wyszło, gdyż Niemcy albo uprzedzeni, albo przypadkowo – wzmocnili obsadę magazynów. Bezpośrednio po odwołaniu akcji na Buciarnię, zaczęło się przygotowywanie do „Burzy”. W połowie sierpnia w lasach na ciągnących się na północ od Rozembarku, a przylegających do lasów w Ołpinach doszło do tak zwanej koncentracji szkoleniowej oddziałów AK i BCh. Dowództwo zgrupowania objął porucznik Franciszek Paszek „Kmicic”, kwaterując w przysiółku Konty otoczonym ze wszystkich stron lasami. Z tą koncentracją związana jest jedna z największych tragedii, jaką dotknęła tę okolicę w czasie wojny.

fot.Adrian Grycuk/CC BY-SA 3.0 pl

Wystawa poświęcona akcji „Burza” w Muzeum Powstania Warszawskiego

Jeden z łączników AK z Rzepiennika Suchego był 26 sierpnia rano w Bieczu i dowiedział się, że Niemcy z miejscowego posterunku zaraz mają ruszyć na pobór kontyngentu od Rzepienników do Gromnika. Zobaczył zaprzęgnięte w konie dwie bryczki i gotujących się do wyjazdu siedmiu żołnierzy. Popedałował szybko na rowerze drogą do Rozembarku i zaalarmował jeden z oddział kwaterujących w okolicznych domach po koncentracji. Trafił na żołnierzy z batalionu AK „Barbara” ziemi tarnowskiej. Partyzanci szybko przygotowali zasadzkę w zaroślach przy tej części szosy, która była oddalona od domostw i rozgraniczała trzy wsie – Rozembark, Sitnicę i Rzepiennik Suchy. Na czujce postawili młodego żołnierza – Fryderyka Jaworskiego „Wierusza” z Tuchowa.

Gdy nadjechali Niemcy, zauważyli wychylającego się z zarośli człowieka z karabinem i od razu otworzyli do niego ogień. Jaworski zginął na miejscu, ale dla żołnierzy niemieckich było już za późno. Zostali skoszeni z ustawionych w zaroślach erkaemów; pięciu zginęło od razu, szósty – ciężko ranny – stoczył się ze wzgórza i konał nad strumieniem płynącym w przysiółku Sitnicy – Ukrainie; siódmy żołnierz ocalał, rzucił się w pobliskie zagony ziemniaków i zanim uciekł do swoich, zobaczył, co stało się z trupami jego towarzyszy.

Akowcy pochwytali spłoszone konie, pozbierali broń, pościągali z trupów mundury i buty i odjechali zdobycznymi zaprzęgami. Po nich z pobliskich domów przyszli chłopi i obdarli trupy z tego co zostało do naga. Niemca, który leżał  ciężko ranny  nad strumieniem znalazła Anna Guzik, mieszkanka domu stojącego najbliżej drogi, na której doszło do potyczki. Pobiegła do centrum Sitnicy i zawiadomiła sołtysa, który kazał jej wrócić i przywieść swoim zaprzęgiem rannego do siebie. Kobieta nie miał w gospodarstwie konia, więc do wozu zaprzęgła krowę i zanim dojechała do domu sołtysa, Niemiec skonał. W tym czasie ocalały żołnierz dotarł przez pola do Ołpin, gdzie o wszystkim opowiedział w miejscowym posterunku.

fot.Zygmunt Pertkiewicz/CC BY-SA 2.5

Odznaka AK przyznawana za udział w akcji „Burza”

Trzy dni później, 29 sierpnia, do Rzepiennika Suchego zajechały motocykle i ciężarówki żandarmerii niemieckiej. Od razu podpalili strzechy chałup, które należały do chłopów obdzierający trupy żołnierzy niemieckich z bielizny. Spalili też dom Anny Guzik, a ją samą chcieli aresztować, lecz udało się jej uciec. Z całej wsi zarekwirowali wszystkie świnie i bydło. A na koniec wywlekli z ciężarówki dziewiętnastu zakładników z powiązanymi drutem kolczastym rękoma i rozstrzelali na miejscu zasadzki. Byli to więźniowie aresztowani przez gestapo i przetrzymywani w jasielskim więzieniu. Po egzekucji, z narażeniem życia sfotografował ich Władysław Czyżyk, jeden z podwładnych „Michała”. Te zdjęcia posłużyły po wojnie do identyfikacji pomordowanych.

Czytaj też: Ilu naprawdę było żołnierzy wyklętych?

Zegarek za informację

Tak niefortunnie w parafii rozembarskiej rozpoczęła się „Burza”. We wrześniu porucznik Przybylski wreszcie doczekał się meldunku o planowanym alianckim zrzucie broni dla jego 3 batalionu. Pod koniec września wraz ze swoim sztabem stanął na Bugaju – trzeciej z wiosek należących do parafii Rozenbark. Zakwaterował w dworku należącym do Zgromadzenia Księzy Misjonarzy à Paulo w Krakowie, tuż przy gęstych lasach na granicy z Moszczenicą. Datę zrzutu wyznaczono na 29 września.

Wydawało się, że w tej odludnej okolicy nic nie może przeszkodzić przejęciu zasobników z bronią, ale wtedy znowu pojawił się konfident. Jeden z mieszkańców Bugaja udał się do pobliskich Kwiatonowic, gdzie we dworze znajdowała się niemiecka szkoła podoficerska. Na miejscu poinformował o zgrupowaniu partyzanckim jej komendanta. Donosiciel za informację zażądał od niemieckiego oficera zegarka, który otrzymał. Zaalarmowani elewi szkoły natychmiast ruszyli w stronę Bugaja, wzywając jednocześnie posiłki.

Partyzanci kpt. „Michała” ze względu na słabe uzbrojenie i małe zapasy amunicji nie mieli większych szans, by utrzymać swe pozycje i wyznaczone zrzutowiska. Po zapadnięciu zmroku kapitan rozkazał oderwać się od przeciwnika i wycofać. Oczywiście, wobec zaistniałej sytuacji nie doszło też do zrzutu broni. A jednak partyzanci mogli mówić o szczęściu, gdyż w tym starciu nie zginął żaden z nich. W czasie bitwy spłonęły tylko zabudowania jednego z gospodarstw stojące pod lasem. Konfident nie nacieszył się długo niemieckim zegarkiem, został schwytany przez akowców i rozstrzelany.

fot.Jerzy Opioła/CC BY-SA 4.0

Pomnik upamiętniający żołnierzy 9 Kompanii 3 Batalionu 1 psp AK na Hali Łabowskiej

Kiedy w styczniu 1945 roku do Rozenbarku i okolicznych wsi wkroczyli Sowieci, a jednocześnie nadeszła wieść o rozwiązaniu AK przez jej komendanta głównego, generała Leopolda Okulickiego, „Michał” już w stopniu kapitana, postanowił ujawnić się ze swym batalionem. Nie chciał narażać ludzi na represje czerwonego kolosa. Sam z żoną i kilkoma swymi ludźmi wyjechał na Śląsk, gdzie zamieszkał w Zabrzu. Brata w Rozenbarku, który przechrzczony został na Rożnowice, odwiedzać zaczął dopiero po 1956 roku.

Źródło: Tekst stanowi fragment książki Piotra Korczyńskiego „Zapomniani. Chłopi w Wojsku Polskim”, która ukazała się właśnie nakładem Znak Horyzont.