Waza z Bronocic i jej tajemnice

Uważa się, że jest to pierwszy rysunek pojazdu zaprzęgowego, jaki wykonano w historii ludzkości. Jeśli tak, to znaczy, że pradawni mieszkańcy terenów naszego kraju znali i używali koła, zanim odkryły go najstarsze cywilizacje ludzkości!

Koło z Mezopotamii

Uznaje się, że przełomowy dla techniki i rozwoju cywilizacji wynalazek ujrzał światło dzienne w połowie IV tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii. Z tego okresu pochodzą pierwsze świadectwa pisemne dokumentujące użycie koła. Pierwsze było koło garncarskie, później koło do transportu.

Najstarsze materialne pozostałości koła służącego do przemieszczania znaleziono w Słowenii. Chodzi o drewniane koło odkryte na bagnach niedaleko Lublany – słoweńskiej stolicy. Naukowcy oszacowali wiek znaleziska na 5100–5300 lat. Drewniane koło ma 72 cm średnicy i 5 cm grubości. Wykonane zostało z dwóch rodzajów drewna – dwóch jesionowych „dysków” połączonych czterema dębowymi klinami. Oprócz koła, będącego najprawdopodobniej częścią wózka o jednej osi, znaleziono także samą dębową oś o długości 142 cm.

fot. David Castor /domena publiczna

Uznaje się, że przełomowy dla techniki i rozwoju cywilizacji wynalazek ujrzał światło dzienne w połowie IV tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii.

Koło z Lublany jest do dziś najstarszym znanym egzemplarzem koła służącego do transportu. Przypuszcza się, że wcześniej używano kół w Mezopotamii. Pierwsze koła ludzkości były to pełne – a więc i ciężkie – „talerze” drewniane lub kamienne. Z czasem konstruowano je, łącząc kilka elementów. Dopiero około XX–XV wieku p.n.e. na Bliskim Wschodzie odkryto lżejsze koła szprychowe. Niekiedy ich wynalezienie przypisuje się Hetytom, którzy na swych pieczęciach umieszczali wizerunek koła z czterema szprychami. Czy jednak rzeczywiście kolebką wynalazku, który odmienił losy cywilizacji jest Bliski Wschód? Niekoniecznie.

Czytaj też: Pierwszy prawdziwy komputer w dziejach? Niezwykły wynalazek z XIX wieku

Kultura pucharów lejkowatych

Daleko na północ od Bliskiego Wschodu, a także od Bałkanów – na terenie dzisiejszej Polski (z kolebką na Kujawach) od IV tysiąclecia p.n.e. rozwijała się tzw. kultura pucharów lejkowatych. Nazwa pochodzi od jej charakterystycznego wyrobu, a mianowicie naczynia o szeroko rozchylonym, „lejkowatym” kołnierzu. Przedstawiciele kultury pucharów lejkowatych, podobnie jak inne ludy neolityczne, prowadzili już osiadły tryb życia. Zajmowali się hodowlą i uprawą zbóż. Ludzie ci znikąd nie przybyli. Ta kultura narodziła się na polskich terenach. Jej przedstawiciele używali radła, tworzyli ceramikę, zajmowali się też wydobywaniem krzemienia z kopalni w Krzemionkach i Świeciechowie-Lasku koło Annapola.

Naukowców coraz bardziej fascynuje ten tajemniczy prehistoryczny lud, który okazuje się zadziwiająco rozwinięty, jak na czasy, gdy człowiek dopiero zaczął podporządkowywać sobie przyrodę. Jednymi z najbardziej spektakularnych i zagadkowych pozostałości po tej kulturze są potężne megalityczne groby, zwane czasem polskimi piramidami bądź grobowcami olbrzymów. Chodzi o duże kamienno-ziemne konstrukcje, w których mieściły się grobowce szkieletowe – najpewniej wodzów albo innych ważnych dla społeczeństwa osobistości.

Czytaj też: Groby olbrzymów. Gdzie znajdują się „polskie piramidy”?

Piramidy made in Poland

Budowle te powstawały na Kujawach (m.in. w Izbicy Kujawskiej, Wietrzychowicach) i Pomorzu Zachodnim – od około 3500 roku p.n.e.. Wznoszono je na planie wydłużonego trójkąta lub trapezu. Miały nawet do 150 metrów długości i kilka metrów wysokości u czoła. Głazy, z których je budowano, ważyły nawet po kilka ton.

Budowle wyróżnia charakterystyczna konstrukcja. U czoła grobowca, czyli w przedniej, wyższej części znajdowało się wejście do tzw. świątyni grobowej, a dopiero za nią mieścił się sam grób. Chowano tam mężczyzn w zaawansowanym jak na neolit wieku 40–50 lat. Do grobów wsadzano cenne rzeczy osobiste – np. broń. Czasem trafiały tam też charakterystyczne „buteleczki” gliniane, tzw. flasze z kryzą, przypominające wyglądem makówki. Według badaczy niewykluczone, że służyły one do przechowywania maku, bądź wywaru z tej rośliny o charakterze narkotycznym i przeciwbólowym. Mak był uprawiany i używany przez tę społeczność m.in. w celach magicznych.

fot.Jerzy Głosik /domena publiczna

Najsłynniejsze polskie grobowce megalityczne znajdują się w Wietrzychowicach.

Megalityczne budowle zawsze zorientowane były czołem na wschód. Długi grób stopniowo się zwężał i zmniejszał. Do budowy używano nawet 400–600 potężnych kamieni i setek ton ziemi. Badacze sądzą, że świątynie w megalitycznych „piramidach” wykorzystywano nie tylko do obrzędów pogrzebowych. Mogły odbywać się tam i inne rytuały, istotne dla społeczności. Same ziemne nasypy stanowiły centra kultu dla kilku czy kilkunastu okolicznych osad. Budowa wielkich piramid wymagała od społeczności ogromnego wysiłku i organizacji. Konstrukcje były więc świadectwem siły grupy, ale też rozwiniętego systemu wierzeń i życia duchowego.

Czytaj też: Pradawne świątynie w Polsce – starsze od egipskich piramid

Koło znad Wisły

Właśnie ta kultura pozostawiła po sobie też inny, pozornie mniej spektakularny artefakt. Chodzi o gliniane naczynie z najstarszym na świecie odwzorowanie wozu czterokołowego. Wizerunek pojazdu został wyryty na tzw. wazie z Bronocic. Naczynie to odkryto w 1976 roku w Bronocicach nad Nidzicą w województwie Świętokrzyskim, 50 km od Krakowa.

fot.Silar/CC BY-SA 3.0

Waza z Bronocic

Artysta, który upiększał wazę, zawarł na niej odwzorowanie typowych elementów codziennego życia grupy – znalazły się tam więc wizerunki drzewa, rzeki, upraw oraz wozu o dwóch osiach, czterech kołach i dyszlu. Na to, że właśnie takie jest znaczenie „rysunku”, wskazują inne pozostałości. W sąsiedztwie wazy odkryto kości turów. Rogi zwierząt były obtarte, co sugeruje, że nakładano na nie rodzaj jarzma. W takim razie to właśnie tury byłyby zwierzętami pociągowymi wykorzystywanymi do ciągnięcia wozów.

Czas powstania naczynia szacuje się na 3635–3370 rok p.n.e. Obrazek na tzw. wazie z Bronocic, którą można podziwiać w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, uważa się za najstarsze na świecie odwzorowanie pojazdu kołowego. Jeśli tak jest w istocie, to dowodzi, że koło oraz wozy były znane i używane w Europie Środkowej, na ternach dzisiejszej Polski, znacznie wcześniej, zanim zaczęły z niego korzystać najstarsze cywilizacje ludzkości z Bliskiego Wschodu.

Polecamy video: Ziemie polskie przed Słowianami

Bibliografia:

1. Konrad Jażdżewski, Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej, Poznań 1936.
2. Aleksandra Cofta-Broniewska, Aleksander Kośko, Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, Warszawa – Poznań 1982.
3. Janusz Ostoja-Zagórski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Bydgoszcz 2005.
4. Adam Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.
5. „Megality. Historia sprzed 5500 lat”, reż. Krzysztof Paluszyński.