Wielki pisarz założył… własny ruch religijny i został za to ekskomunikowany. Czym był tołstoizm?

Już za życia pisarza jego utwory miały ogromny wpływ na czytelników. Po ukazaniu się „Anny Kareniny” (najpierw w latach 1875–1877 powieść publikowano w odcinkach, a w 1878 roku ukazała się jako całość) mężowie zabraniali swoim żonom czytania książki w obawie o to, że ich partnerki wezmą przykład z tytułowej bohaterki. Tołstoj był kilkakrotnie nominowano do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. W okresie od 1918 do 1986 roku jego książki osiągnęły najwyższy nakład w Związku Radzieckim – ponad 436 mln egzemplarzy.

fot.domena publiczna

Tołstoj z wnukami

Ale za fasadą odnoszącego sukcesu twórcy ukrywał się domowy tyran, człowiek targany sprzecznymi emocjami, wymagający wobec swoich najbliższych, a przy tym… religijny myśliciel.

Kształtowanie się poglądów

23 września 1862 roku 34-letni Lew poślubił 18-letnią Sofię (Sonię) Bers i przeniósł się do swojego rodowego majątku Jasna Polana. Był to związek z miłości, jednak życie małżonków trudno nazwać sielanką. Pisarz, choć miał postępowy światopogląd na sprawy społeczne, w domu okazał się tradycjonalistą i despotą. Jego zdaniem żona powinna była zrezygnować z troski o wygląd i nie udzielać się towarzysko, za to całkowicie poświęcić się prowadzeniu domu, wychowaniu dzieci i dogadzaniu mężowi. Biograf Tołstoja Henry Troyat pisze:

To, co pociągało go w młodziutkiej Soni – jej wesołe usposobienie, prostolinijność, elegancja, chęć udziału w rozrywkach i pragnienie podobania się mężczyznom – okazały się nie pogodzenia z rolą, którą powinna odgrywać w Jasnej Polanie.

fot.domena publiczna

Tołstoj z rodziną

Gdy Sofia zmieniała fryzurę czy kupowała nową sukienkę, mąż oskarżał ją o lekkomyślność. Para dosłownie zamknęła się w majątku Tołstoja – nie przyjmowali gości i nie odwiedzali znajomych. Sonia bardzo cierpiała z tego powodu, tęskniła za bliskimi i pisała do nich smutne listy. Młoda kobieta została praktycznie odizolowana od świata!

Lew był tymczasem skupiony na pisaniu, to 18-letnia żona musiała zająć się administrowaniem Jasnej Polany. Urodziła 13 dzieci (pięcioro zmarło w niemowlęctwie). Pisarz – zwolennik idei Jana Jakuba Rousseau – zmuszał małżonkę do karmienia piersią, choć z powodu ciężkiego zapalenia gruczołów piersiowych było to dla niej wyjątkowo bolesne. Ale dla jej męża wierność poglądom była ważniejsza od szczęścia i spokoju bliskich…

Czytaj też: Świąteczne wspomnienie o Karolu Dickensie – kim naprawdę był twórca „Opowieści wigilijnej”?

Pisarz? Nie, filozof

W latach 70. XIX wieku Lew zaczął wątpić w sens swojego pisarstwa i dotychczasowego życia. W jednym z późniejszych esejów filozoficznych przyznawał, że nie rozumiał, po co wychowuje dzieci i pisze kolejne powieści, pomnażając majątek. Ten wewnętrzny kryzys doprowadził go nawet do myśli samobójczych.

Tołstoj uznał, że przywileje i komfort, którymi cieszyli się przedstawiciele jego klasy społecznej, są zbyteczne, a nawet szkodliwe. Dlatego zrezygnował z wielu elementów dotychczasowej egzystencji: zaczął zakładać proste ubrania, pracował fizycznie, został wegetarianinem. Domagał się, żeby Sofia zwolniła służących. Z biegiem czasu zaczęto nazywać go „hrabią mużykiem”.

Lew chciał, by żona i dzieci zostali zwolennikami jego poglądów i złościł się, gdy ze strony bliskich spotykało go niezrozumienie. Za swojego największego wroga uznał… Sofię, bo – mimo że jej własny mąż uznał posiadanie bogactwa za grzech – dbała o stan majątku, przytulność wnętrz oraz jakość serwowanych posiłków. Wrogość Tołstoja wobec małżonki narastała; wydawało się, że zapomniał o jej oddaniu i pomocy (a przecież m.in. przepisała tysiące stron jego rękopisów). Rozczarowany, w pewnym momencie zrzekł się majątku i przekazał go rodzinie.

W okresie duchowych poszukiwań pisarz uznał swoje najwybitniejsze dzieła („Wojna i pokój”, „Anna Karenina”, „Opowiadania sewastopolski”) za wyraz pychy i próżności. Gdy ktokolwiek rozpoczynał rozmowę o jego utworach literackich, denerwował się i nie podejmował tematu. W 1908 roku zapisał w swoim dzienniku: „Ludzie niestety lubią mnie za rzeczy miałkie, np. »Annę Kareninę«”.

Czytaj też: Życie uczuciowe i fantazje erotyczne Sienkiewicza

Śmierć na stacji kolejowej

W tym czasie opracował własną teorię religijno-społeczną, którą nazwano „tołstoizmem”. Jej podstawą były dwa elementy: „nieprzeciwstawianie się złu przemocą” i prowadzenie prostego, pozbawionego luksusów życia. Religijne poglądy Tołstoja odbiegały od oficjalnej doktryny Cerkwi prawosławnej, a głównym mottem dla pisarza były słowa: „Miłujcie waszych nieprzyjaciół”.

Uważał on, że źródłem ludzkich grzechów jest przymus wynikający z zasad, którymi kierowało się państwo. Dlatego – według niego – należało zlikwidować struktury państwa, od którego pisarz coraz częściej się separował, m.in. odmawiając udziału w procesie sądowym w charakterze świadka.

fot.Karl Bulla/domena publiczna

Malarz Ilja Repin dowiaduje się o śmierci Tołstoja

Z czasem Tołstoj zaczął się radykalizować. Nie akceptował tego, że Cerkiew postrzega człowieka jako istotę grzeszną. Nie podobało mu się, że dopiero po śmierci – w Królestwie Niebieskim – ludzie mieli odnaleźć spokój i szczęście. Gdy w 1901 roku ogłosił, że dla rozmowy z Bogiem wierni nie potrzebują pośrednika w postaci Cerkwi, został ekskomunikowany.

Ostatnie lata życia spędził, głosząc swoje idee w kręgu uczniów i pisząc kolejne prace o charakterze religijno-filozoficznym. W Jasnej Polanie przyjmował wielu gości. Ale nużyła go taka egzystencja – marzył o wolności od wszelkich konwenansów. Dlatego 28 października 1910 roku opuścił posiadłość w towarzystwie osobistego lekarza i udał się na stację kolejową. Nie miał żadnego planu, po prostu zaczął jeździć od jednego miasta do drugiego, przy okazji zwiedzając klasztory i cerkwie.

Podczas tej podróży się przeziębił, a następnie zachorował na zapalenie płuc. Wysiadł z pociągu na stacji Astapowo (obecnie w obwodzie lipieckim). Ulokowano go w jednym ze stacyjnych pomieszczeń. Wezwano do niego aż sześciu lekarzy, lecz mimo ich wysiłków zmarł 20 listopada 1910 roku w wieku 82 lat.

Bibliografia:

1. Труайя А. Лев Толстой. Москва, 2007.
2. Басинский П., Лев Толстой. Свободный человек. Москва, 2017.
3. Клименкова М.,Трагедия жены Льва Толстого. „Собеседник”, 11.05.2013, (dostęp 15.11.2020).