Kontrowersyjna Maria Konopnicka

Dziś jest znana głównie jako autorka Roty i… bohaterka skandalu związanego z tzw. „kłamstwem konopnickim”. Jednak spory wokół natury jej relacji z Marią Dulębianką bynajmniej nie wyczerpują kontrowersji związanych z postacią Marii Konopnickiej. Wcale nie była ona pobożną poetką narodową i Matką Polką, za którą wielu chciało ją uważać!

Wszystkie dzieci nasze są – poza własnymi

Konopnicka przeszła do historii głównie za sprawą swych patriotycznych utworów. Od biedy kojarzy się również jako autorka baśni O krasnoludkach i sierotce Marysi. Ale wyniesiona do roli hymnu Rota, którą poetka opublikowała pod koniec życia, przyćmiła jej różnorodną twórczość. Przez całe dekady Maria pisała wiersze, baśni i nowele. Zajmowała się krytyką literacką i przekładami.

fot.domena publiczna

Ilustracja do książki „Filuś, Miluś i Kizia: wesołe kotki” Marii Konopnickiej

Lwią część jej dzieł stanowiła też… literatura dziecięca. Jako Mruczysław Pazurek wydała m.in. sympatyczny tom wierszyków Filuś, Miluś i Kizia. Wesołe kotki. Już pod swoim nazwiskiem opublikowała też zbiory Moja książeczka, Wesołe chwile małych czytelników czy Szkolne przygody Pimpusia Sadełko. Z jej zabawnych, pobudzających wyobraźnię utworów przebijała miłość do dzieci. Ale czy na pewno? Iwona Kienzler w książce Maria Konopnicka. Rozwydrzona bezbożnica pisze:

Pozornie była wspaniałą matką, ucieleśnieniem przysłowiowej Matki Polki samotnie wychowującej gromadkę dzieci, ale kiedy tylko choć trochę się usamodzielniły, czym prędzej czmychnęła z Warszawy, by przez bez mała dwadzieścia lat wieść życie nomadki i podróżować po całej Europie. Z dziećmi utrzymywała kontakt, a nawet wspomagała je materialnie i zajmowała się ich sprawami, ale czyniła to bardziej z poczucia obowiązku niż z potrzeby serca. (…) Co gorsza, dzieliła swoje dzieci na lepsze i gorsze, od chorej psychicznie córki zupełnie się odwróciła, a wnuki prawie zupełnie ją nie interesowały.

Czytaj też: Czy to jest przyjaźń, czy to jest kochanie? O związku Marii Konopnickiej i Marii Dulębianki

Stroskana Matka Polka i „ta potwora”

Jej oczkiem w głowie był najstarszy syn Tadeusz (imię otrzymał na cześć bohatera poematu Mickiewicza). Poza nim „udanymi” dziećmi byli Jan oraz najstarsza z córek – Zofia. Pozostała trójka – środkowy syn Stanisław oraz najmłodsze córki – Helena i Laura – przysparzała Konopnickiej jedynie zmartwień. Było to poetce na rękę. W korespondencji kreowała się na „stroskaną mateczkę”. Jednak rzeczywistość nie była taka różowa.

W liście do Elizy Orzeszkowej Konopnicka zarzekała się: „Stronnictwem, do którego należę duszą i ciałem, są dzieci moje. Poza nimi istnieje dla mnie tylko świat myśli i pracy”. Faktycznie po rozstaniu z mężem i przeprowadzce do Warszawy pracowała ponad siły, by zapewnić całej gromadce utrzymanie. Zresztą musiała łożyć na dzieci również, gdy dorosły. Również te „udane” wpadały co jakiś czas w finansowe tarapaty. A jak trwoga, to do… matki.

Tekst powstał m.in. w oparciu o książkę Iwony Kienzler „Maria Konopnicka. Rozwydrzona bezbożnica” (Bellona, 2022).

Z drugiej strony, gdy przedostatnia w kolejności urodzeń Helena zapadła na chorobę psychiczną, Konopnica publicznie się od niej odcięła. Po nieudanej próbie samobójczej córki w liście do męża wyraziła niezadowolenie z faktu, że… dziewczyna naprawdę nie odebrała sobie życia. „(…) zrobić niesłychany skandal dla całej rodziny (…) i przy tem wszystkiem nie narazić ani na włos swego cennego zdrowia. Gdyby była choć trzy zapałki zeskrobała i połknęła – ale nic. Byłoby to śmieszne, prawda, w takim razie, ale tak – jest do ostateczności podłe”.

W korespondencji ze starszą Zofią nazywała Heleną „tą potworą”. Mówiła o niej „wyrodek”, „okropna istota”. Namawiała też ojca dziewczyny, by podpisał oświadczenie, iż „rodzina wyrzeka się wszelkiej solidarności z H. i nic z nią wspólnego nie ma”. Tymczasem cierpiąca na kleptomanię i histerię  córka nieustannie zabiegała o miłość  matki. Choć trzeba przyznać – robiła to w napastliwy sposób. Reakcja Konopnickiej? Wyprowadzka z Warszawy, by raz na zawsze odciąć się od wyrodnego dziecka…

Czytaj też: Życie uczuciowe i fantazje erotyczne Sienkiewicza

Bezbożna wieszczka narodowa

Ale to nie porzucenie własnej córki w potrzebie sprawiło, że Konopnicka „podpadła” Kościołowi. Ba, nie doprowadziła do tego również skandaliczna decyzja o porzuceniu męża – bez starań o unieważnienie małżeństwa. (O rozwodzie nie było mowy, gdyż  nie dopuszczało ich ówczesne prawo). Więcej, nie sprawiły tego ani romanse z młodszymi mężczyznami, ani nawet trwająca długie lata „podejrzana” relacja z malarką Marią Dulębianką, którą Konopnicka nazywała swoją Opatrznością. O co zatem poszło?

Odpowiedź daje choćby opinia z „Przeglądu Katolickiego”, której autor niepochlebnie stwierdzał o poetce: „Myśl jej jest bezbożna i bluźniercza. (…) rzuciła ona w twarz Kościołowi raz jeszcze nędzną zniewagę, jaką tylokrotnie już rzucali nań jego wrogowie”. Dlaczego? Bo poetka poważyła się ukazać sylwetki wielkich uczonych prześladowanych przez Kościół.

fot.E. Trzemeski – „Nowości Illustrowane” 43/1910/domena publiczna

Pogrzeb Konopnickiej stał się wielką manifestacją patriotyczną. Zabrakło na nim księży – dostali zakaz od arcybiskupa

Chodziło o pracę Z przeszłości. Fragmenty dramatyczne z 1881 roku. Przyjaciółka poetki, Eliza Orzeszkowa, wydała tę kontrowersyjną książkę, choć nie miała wątpliwości, iż to pozycja otwarcie heretycka. Wiesława Grochola w biografii Konopnickiej jako przyczynę skandalu związanego z ukazaniem się Z przeszłości… wskazała fakt, iż Maria opowiedziała się w książce po stronie „wolności myśli i dociekań naukowych przeciwko siłom wstecznictwa i zabobonu”. I nie była to bynajmniej jedyna antyklerykalna publikacja Konopnickiej.

Zmarnowana w służbie narodowej

Krytyczne głosy ze strony środowisk katolicko-narodowych przycichły, gdy Konopnicka zaczęła publikować swoje wiersze „ku pokrzepieniu serc”. Smutna prawda była jednak taka, że patriotyczne utwory pisała mniej z potrzeby walki z zaborcą, ale raczej – dla pieniędzy. Jak podsumował to Jan Lechoń:

Konopnicka była chyba największą w naszej literaturze ofiarą zarówno biedy, która kazała jej zarabiać pisaniem patriotycznych „szlagierów”, jak też polskiego losu, który kazał poetom harować za polityków, księży i za wojsko. (…) mogła być w wierszach poetką, gdyby nie musiała udawać wciąż wieszczki, hetmanki, pouczać, zagrzewać i krzepić. Znalazłem dziś w jej tomie wiersz Ty gwiazdo, wstrząsający świadomością, że zmarnowała w służbie narodowej siebie, że złamała ją praca na chleb.

fot.domena publiczna

Dziś Konopnicka jest pamiętana głównie jako autorka „Roty” i „O sierotce Marysi i krasnoludkach”

Być może właśnie to – oraz niepokorne życie – sprawiły, że w oczach Kościoła Konopnicka nigdy nie zdołała zmyć swoich „grzechów młodości”. Najlepszym na to dowodem był skandal, jaki wybuchł w związku z jej pogrzebem. Iwona Kienzler w książce Maria Konopnicka. Rozwydrzona bezbożnica opisuje:

Pogrzeb Konopnickiej odbył się 11 października 1910 roku i, jak się można było spodziewać, stał się wielką manifestacją patriotyczną. Na ten dzień przerwano pracę i naukę w lwowskich szkołach, a na ulicę wyległ wielotysięczny tłum. Jednak nie obyło się bez zgrzytów, bowiem odwołano zapowiedziany udział duchowieństwa i mowę biskupa Bandurskiego. Wszystko za sprawą zakazu arcybiskupa Bilczewskiego, któremu koła klerykalne nie omieszkały przypomnieć o grzechach zmarłej „rozwydrzonej bezbożnicy” względem Kościoła, jak również zwrócić uwagę, że poetkę za życia trudno było uznać za prawowierną katoliczkę.

Czytaj też: Ku pokrzepieniu serc. Ci słynni polscy pisarze walczyli o niepodległość

Wielka poetka

Ale czy faktycznie zasłużyła sobie na takie potępienie? Historia pokazała, że nie. To o Konopnickiej, nie o Bilczewskim pamiętamy do dziś. Kontrowersje związane z jej barwnym życiem również w dużej mierze należą do przeszłości. Niezależnie od skomplikowanych relacji rodzinnych i konfliktów z Kościołem, ocena postaci  Konopnickiej jest dziś raczej pozytywna. Choć liczne białe plamy i przekłamania w jej biografii nie ułatwiają odpowiedzi na pytanie, jaka naprawdę była. (Zresztą poetka sama przyłożyła do tego rękę, umiejętnie fałszując własny życiorys).

Niezaprzeczalnie Maria Konopnicka była niesamowicie utalentowana. Henryk Sienkiewicz pisał o niej: „ta pani lub panna ma prawdziwy talent, który prześwieca przez wiersze jak promienie świtu przez mgłę”. Trzeba też pamiętać, że jako kobieta, samotna matka i Polka od początku miała „pod górkę”. Z pewnością można jednak stwierdzić, że Maria Konopnicka wielką poetką była.

Bibliografia:

1. Wiesława Grochola, Niełatwo być Konopnicką, Nasza Księgarnia 1988.
2. Iwona Kienzler, Maria Konopnicka. Rozwydrzona bezbożnica, Bellona 2022.
3. Janusz R. Kowalczyk, Maria Konopnicka, Culture.pl (dostęp: 16.06.2022).
4. Jan Lechoń, Dziennik, Tom 1, Państwowy Instytut Wydawniczy  1992.
5. Renata Radłowska, Maria Konopnicka przez lata żyła z kobietą. Ale narodowcy mówią o „kłamstwie konopnickim”, Wysokie Obcasy (dostęp: 16.06. 2022).
6. Maria Szypowska, Konopnicka, jakiej nie znamy, Wydawnictwo Spółdzielcze 1990.