Grecki Herakles, a rzymski Herkules to niewątpliwie jeden z najbardziej znanych herosów starożytnego świata. Zjawisko włączania bóstw i postaci mitycznych innych ludów do panteonu rzymskiego było, jak wiemy, bardzo powszechne. Jednak Herkules zajmuje w tym procesie rolę szczególną. Nie tylko bowiem jego postać została przyjęta do wierzeń rzymskich, a uległa bardzo kompleksowej zmianie.

„Hércules lucha con el león de Nemea”. Francisco de Zurbarán, domena publiczna

Wędrujący po świecie bohater, broniący słabszych i opiekujący się zwierzętami, stał się bardzo szczególnym elementem rzymskiej religii i ideologii imperialnej. Jego kult rozprzestrzenił się także w dalekich prowincjach imperium.

Herakles – narodziny herosa

Według mitologii greckiej Herakles był synem Zeusa i królowej Alkmeny – żony króla Teb. Jego poczęcie związane jest z boskim podstępem. Zeus bowiem, pragnąc posiąść Alkmenę, zjawił się w komnatach królowej pod postacią jej męża Amfitriona na dzień przed powrotem króla ze zwycięskiej wyprawy wojennej. W efekcie tych odwiedzin oraz następującego po nich powrotu króla, Alkmena powiła bliźnięta – Heraklesa i słabszego od niego Ifiklesa.

fot.Marie-Lan Nguyen/domena publiczna

Herakles gołymi rękoma udusił węże, które do jego kołyski wysłała zazdrosna Hera

Królowa w obawie przed gniewem Hery nakazała swojej służącej porzucić Heraklesa. Został on wtedy odnaleziony przez swoją przyszłą protektorkę – Atenę. Ta nakłoniła Herę, aby nakarmiła znalezione niemowlę i tym samym dała mu możliwość otrzymania nieśmiertelności. Atena oddała następnie dziecko Alkmenie, która ochoczo przyjęła je z powrotem pod swoją opiekę. Łatwo sobie wyobrazić, w jaki szał wpadła Hera, kiedy zorientowała się w zaistniałej sytuacji. W ramach zemsty wysłał do kołyski Heraklesa jadowite węże, które jednak dziecko z łatwością udusiło. Swoją młodość heros spędził na dworze ojca, a już przez całe życie ścigała go zemsta zazdrosnej małżonki Zeusa.

Nadludzkie prace

W ramach jednego z aktów zemsty Hera zesłała na szaleństwo. W majakach bohater mitologii greckiej  widział swoich najbliższych, jako największych wrogów i w takim obłędzie zabił swoją ukochaną żonę Megarę oraz swoje dzieci. Szał ten przerwała dopiero Atena ogłuszając Heraklesa. Kiedy otumanienie ustało, Herakles pragnął popełnić samobójstwo, jednak zamiast tego udał się do wyroczni delfickiej, aby poddać się karze za swoje czyny. Tak właśnie trafił on na dwór króla Eurysteusza, gdzie przyszło mu wykonać słynne 12 prac heraklesa. Apollo wiedział bowiem, że tchórzliwy król wymyśli dla bohatera zadania niemal niewykonalne.

fot.Domena publiczna

Herakles odbywając karę na dworze króla Eurysteusza musiał wykonać 12 niemal niewykonalnych prac. Pędzla Antonio Pollaiuolo, domena publiczna

Początkowe sześć prac Herakles miał wykonać na obszarze Półwyspu Peloponeskiego. Pierwszym zadaniem, jakie przypadło Heraklesowi, było zabicie lwa nemejskiego, grasującego na terytorium Doliny Nemejskiej na północny zachód od Myken. Jako drugie przypadło mu zadanie zabicia hydry lernejskiej, która siała postrach na bagnie lernejskim, niedaleko Argos. Kolejno musiał on złapać bez przelewania krwi łanię kerynejską – ulubione zwierzę Artemidy oraz pojmać dzika erymantejskiego, który żył niedaleko góry Erymantos w Arkadii i pustoszył te tereny. Jako piąte przypadło mu oczyszczenie stajni Augiasza. Szóste zadanie polegało na przepędzeniu ptaków stymfalijskich z obszaru jeziora Stymfalon w Arkadii.

Kolejne sześć prac Heralkes wykonał już poza Peloponezem. Jego siódmym zadaniem było ujarzmienie byka kreteńskiego, ósmym sprowadzenie klaczy Diomedesa, syna Aresa, króla trackiego plemienia Bistonów. Następnie zdobycie  pasa królowej Amazonek Hipolity. Miał także uprowadzić trzodę Geriona, syna Chrysaora. Przedostatnią pracą zleconą Heraklesowi było zdobycie złotych jabłek z ogrodu Hesperyd. Ostatnią i najtrudniejszą z prac było porwanie Cerbera – psa strzegącego podziemi.

Nie tylko duszenie gołymi rękoma – atrybuty herosa

Syn Zeusa i Alkmeny rozpoznawany jest m.in. dzięki swoim atrybutom. W ręce dzierży maczugę, okryty jest skórą z lwa, a na plecach zawieszony ma kołczan wypełniony strzałami. Dwa pierwsze Herakles wykonał sam podczas jednej z jego sławnych 12 prac. Herakles ogłuszył lwa nemejskiego własnoręcznie wykonaną maczugą, a następnie udusił bestię gołymi rękoma. Z zabitego zwierzęcia dłońmi ściągnął skórę, która od tego czasu stała się jego znakiem rozpoznawczym. Maczuga natomiast stała się jego główną bronią.

Symbolika maczugi jest niezwykle rozbudowana. Z jednej strony związana jest ona z chwałą i męstwem, z drugiej zaś utożsamia brutalność, piorun, karę czy też zdradę. Herakles swoją maczugę wykonał z drzewa dębu, co dodatkowo podkreśla moc i siłę właściciela takiej broni. Z dębu wykonane były atrybuty bohaterów słonecznych. W przypadku zaś Heraklesa maczuga dodatkowo symbolizowała dzikość, okrucieństwo oraz gromy.

Narodziny boga

Herakles w swoim życiu odbył jeszcze wiele wypraw i dokonał wielkich czynów. Pojął także za żonę Dajanirę, która później doprowadziła do jego zguby. Po tym, jak Herakles śmiertelnie ranił centaura Nessosa, ten zagrał na uczuciach Dejaniry, aby zemścić się na herosie. Obiecał jej, że jeśli wykona wszystkie jego polecenia, zapewni sobie dozgonną wierność męża.

fot.Domena publiczna

Dejanira, pragnąc zapewnić sobie wierność męża, przyjęła od centaura Nessosa dar, który doprowadził do śmierci Heraklesa. Autor: Howard Pyle, domena publiczna

W jednej wersji mitu otrzymała ona od centaura wełnę umoczoną w jego krwi, z której miała następnie zrobić koszulę dla męża. Inna wersja podaje, że ofiarował on jej krew i swoją spermę, z której Dejanira miała sporządzić miksturę, a następnie zamoczyć w niej gotową już koszulę.

Niezależnie od wersji mitu Dejanira przyjęła dar i postąpiła zgodnie z instrukcjami. Przygotowała koszulę, którą następnie podarowała mężowi. Herakles odziany w dar od żony składał ofiarę Zeusowi, gdy nagle odzienie zaczęło go palić. Bohater zdzierał z siebie koszulę, jednak było już za późno. Aby ukrócić swoje cierpienie spalił się na stosie, a po śmierci został zabrany na Olimp, aby dołączyć do innych bogów.

Herakles zamienia się w Herkulesa – jak mit o bohaterze zaadaptowali Rzymianie

Herakles w świecie rzymskim otrzymał nieco zmienione imię – Herkules. Jego kult bardzo wcześnie pojawił się w religii rzymskiej, bo już w 399 r. p.n.e. Herosa połączono z Rzymem za pomocą jednej z jego 12 prac. Podczas powrotu z zadania polegającego na uprowadzeniu trzody Geriona, Herkules miał zatrzymać się w Italii nad Tybrem, gdzie pokonał potwora Kakusa. W miejscu tych wydarzeń ustanowił następnie swój kult, gdzie dużo później wybudowany został ołtarz Ara Maxima, umiejscowiony na rzymskim Forum Boarium – najstarszym rzymskim forum i placu handlowym.

Umiejscowienie kultu w takim miejscu spowodowało, że Herkules szybko zaskarbił sobie serca kupców i handlowców. Dość szybko zaczął im zatem patronować i uzyskał swój przydomek Custos – opiekun. Przy ołtarzu Ara Maxima zawierano umowy handlowe i ślubowano. Z czasem przyjęty został zwyczaj, że od zawartych w ten sposób umów handlowych 1/10 część zysków oddawana była na rzecz patronującego im boga.

W czasie wojen samnickich zaczęto coraz bardziej zwracać uwagę na militarną stronę Herkulesa. W tym czasie uzyskał on kolejne przydomki Victor – zwycięski oraz Invictus – niepokonany. Bóg zaczął zatem łączyć w sobie dwa sprzeczne ze sobą aspekty – patronował kupcom i działaniom militarnym. Sprzeczność ta jest jednak tylko pozorna. Handel nie może bowiem istnieć w czasie wojny, co więcej szlaki handlowe nie były zbyt bezpieczne. Kupcy narażeni byli na wiele niebezpieczeństw, takich jak choćby ataki piratów. Walczący patron zdaje się być w takich okolicznościach niezwykle przydatnym.

fot.Domena publiczna

Herkules był bogiem, którego można było bardzo łatwo zaspokoić. Obraz Petera Paula Rubensa, domena publiczna

Bardzo szybko, bo już około roku 300 p.n.e. handlowy charakter kultu Herkulesa przy Ara Maxima został zastąpiony kultem jego wcielenia militarnego. Hercules Invictus otrzymał także swoje święto w kalendarzu rzymskim, przypadające na dzień 12 sierpnia. Podczas obchodów składano bogu ofiary ku jego czci i organizowano doroczną darmową ucztę, która najprawdopodobniej finansowana była z darów składanych przez ludność.

Herkules/Herakles był bóstwem bardzo łatwym do zaspokojenia. Słynął ze swojego łakomstwa, dlatego przyjmował w ofierze dosłownie wszystko. Dla jego kultu charakterystyczna była także towarzysząca ofiarom uczta, bowiem nic z tego, co zostało mu poświęcone, nie mogło zostać wyniesione poza obszar sakralny. Wiązało się to z tym, że niespalone na ołtarzu części ofiar należało spożyć na miejscu.

Herkules i polityka

Rola Herkulesa rosła, a jego osoba coraz częściej pojawiała się w działaniach politycznych cesarzy. Został on ostatecznie bóstwem opiekuńczym rodziny cesarskiej. Przychylność cesarzy zaczął wyraźnie zdobywać w czasach dynastii flawijskiej, zwłaszcza za panowania Domicjana. Jednak apogeum popularności heros osiągnął podczas panowania Trajana i jego następców. To właśnie w tym okresie Herkules zaczął być opiekunem domu cesarskiego i zyskał swój nowy przydomek Hercules domus Augusti.

Odwoływanie się do postaci słynnego herosa szybko stało się elementem propagandy cesarskiej. Pliniusz Młodszy porównywał Trajana do tego herosa błąkającego się po świecie i pomagającego słabszym. Dion Chryzostom opisywał go natomiast jako silnego przywódcę, który jest dla swojego ludu tym, czym pasterz dla stada. Odziany jedynie w lwią skórę bohater ten dba o dobro wszystkich. Czyż to nie obraz idealnego władcy?

Na rzecz władcy mógł nawet działać brak solidnego wykształcenia. Poeci chwalący cesarza Trajana bardzo szybko podkreślili, że braki w wykształceniu sprawiły, iż cesarz pozostał człowiekiem czystym i nieskażonym złymi wpływami. Jak heros pokonywał on tyranów i niósł światu pokój. I tak jak on miał kiedyś dostąpić nieśmiertelności. Za panowania cesarza Trajana po raz pierwszy władca został przedstawiony jako Herkules. Bardzo szybko motyw ten stał się istotnym elementem ideologii imperialnej.

Największym fanem Herkulesa okazał się być Kommodus, który chcąc udowodnić swoje boskie prawo do sprawowania władzy, ogłosił się „nowym Herkulesem”. Uważał, że jest wcieleniem boga na ziemi. Na cześć cesarza wybijano monety z jego wizerunkiem jako Herkulesa lub w towarzystwie herosa. Taki wizerunek pojawiał się także na posągach, które w czasach rzymskich były nośnikiem ideologii władców.

Kommodus nie poprzestał jedynie na portretowaniu się jako Herkules. Często ubierał się jak ten bóg i pokazywał publicznie, a nawet walczył w takim stroju jako gladiator. W ten sposób chciał pokazać swojemu ludowi, jak bardzo podobny jest do herosa, który broni świat przed chaosem i niebezpieczeństwem.

fot. Marie-Lan Nguyen/domena publiczna

Najbardziej Herkulesa upodobał sobie cesarz Kommodus, który miał w zwyczaju przebierać się w szaty herosa

Kult Herkulesa i związana z nim ideologia imperialna bardzo szybko rozprzestrzeniły się w całym imperium. W prowincjach bardzo chętnie przejmowano kult tego herosa i wiązano go często z lokalnymi bóstwami.

W Galii na przykład powiązano go z celtyckim bogiem Ogmiosem/Smertulusem, który tak jak Herkules, wiązany był z regeneracją i stanowił pomost pomiędzy światem żywych i umarłych. Obaj bogowie zwyciężyli śmierć i stali się półbogami. Obecnie wiążemy Ogmiosa z bóstwem, od którego pochodzi wszelkie życie. Herkules natomiast, zgodnie z informacjami, które przekazał nam Diodor Sycylijski, miał być przodkiem wszystkich Galów. Według mitu Herkules w trakcie jednej ze swoich wypraw miał on zatrzymać się w Alezji, gdzie spłodził syna imieniem Galates z córką tamtejszego króla. Dziecko to miało dać początek późniejszym Galom.

Postać Heraklesa/Herkulesa jest niezwykle barwna i kompleksowa. Heros ten zajmuje szczególne miejsce w mitologii starożytnej nie tylko ze względu na swoje czyny, ale także, a może przede wszystkim, ze względu na powiązania i zasłużone miejsce w ideologii imperialnej. Był on jednym z elementów scalających Imperium Rzymskie, a jego czyny z całą pewnością były powszechnie znane.

Herakles zajmuje także niezwykłe miejsce w naszej kulturze. Była i jest wielokrotnie wykorzystywana w sztuce, kinematografii i szeroko pojętej popkulturze.

Literatura:

1. Adkins L., Adkins R.A., Dictionary of Roman Religion, Oxford 1996
2. Beard M., North J., Price S., Religions of Rome. Vol. 1 A history, Cambridge 1998
3. Berens E. M., The Myths and Legends of Ancient Greese and Rome, Amsterdam 2009
4. Hannestad N., Roman Art and Imperial Policy, Aarhus University Press 1986
5. Wojciechowski P., Czciciele Herkulesa w Rzymie, Toruń 2005