Ciekawostki Historyczne
Średniowiecze

Arszenik na pryszcze, rtęć przeciwko hemoroidom. Najgłupsze lekarstwa w dziejach medycyny

Dawniej lekarze nie przejmowali się etyką i gdy wpadali na pomysł nowej terapii, ochoczo wcielali go w życie. Nie można im przy tym odmówić fantazji. Pacjentom zalecali maści z kupy, inhalacje rtęcią oraz pocieranie się palcem nieboszczyka. Co jeszcze można było znaleźć w apteczce naszych przodków?  

W naszych czasach środki medyczne podlegają restrykcyjnym badaniom, które potwierdzają skuteczność i bezpieczeństwo ich działania. I choć czasem pacjenci omyłkowo pytają w aptekach o czopki z nitrogliceryny czy maść z cyjanku, naprawdę trudno zrobić sobie krzywdę, stosując się do zaleceń lekarzy.

Jednakże dawniej, kiedy medycyna nie stała jeszcze na tak wysokim poziomie, łatwo było o specyfiki bardziej szkodliwe niż pożyteczne. Niektóre mikstury okazywały się wręcz zabójcze…. Oto garść przykładów najgłupszych pomysłów lekarzy na „uzdrawianie” pacjentów.

Apteczka pełna metali ciężkich

Metale – szczególnie te trudne do uzyskania lub po prostu rzadko spotykane – długo znajdowały się na „celowniku” lekarzy. Ołów i srebro faktycznie są bardzo przydatne w wielu działach przemysłu i jubilerstwa, ale na pewno nie sprawdzają się jako środki medyczne.

Nie wiedzieli tego oczywiście uzdrowiciele praktykujący w XVI wieku, jak na przykład Ambroise Paré, który zalecał przykładanie wybielanych srebrem ołowianych płytek do wrzodów na skórze. Taki zabieg mógł oczywiście zabijać bakterie, ale cząsteczki metali dostające się do krwiobiegu z pewnością nie pomagały nieszczęsnemu pacjentowi.

Ambroise Paré (na ilustracji szykuje się do amputacji nogi pacjenta) miał wiele intrygujących pomysłów na temat właściwości „leczniczych” metali ciężkich i... odchodów.fot.Ernest Board/Wikimedia/CC BY 4.0

Ambroise Paré (na ilustracji szykuje się do amputacji nogi pacjenta) miał wiele intrygujących pomysłów na temat właściwości „leczniczych” metali ciężkich i… odchodów.

Ale Paré nie poprzestawał na pocieraniu wrzodów. Jego sposobem na patologiczne zmiany kości powstające wskutek działania kiły, było rozcinanie mięśni i wcieranie rtęci bezpośrednio na kostne guzy. Nie trzeba chyba opisywać skutków ubocznych takiej terapii, nie mówiąc o cierpieniu, jakiego przysparzała choremu…

Środki „alchemiczne” ogólnie cieszyły się dawniej dużą popularnością. Sam ojciec współczesnej medycyny, Paracelsus, zalecał smarowanie wyprysków na skórze maścią z arszenikiem, a Aleksy Pedemontana polecał maść z rtęci na hemoroidy. Ten ostatni, dla lepszego wrażenia, dodawał do specyfiku olejek różany i mirrę.

Lata później, na początku XVIII wieku, zastąpiono arsen antymonem – bynajmniej nie mniej niebezpieczną dla zdrowia substancją. Podawano go w formie tak zwanej „wieczystej pigułki” – kapsułki wykonanej z trującego pierwiastka, wypełnionej rtęcią wymieszaną z cukrem i połykanej jako środek przeczyszczający. Co gorsza, „lekarstwo” to wykorzystywano wielokrotnie: po wypróżnieniu „odławiano” antymonową kulkę i ponownie napełniano zabójczą mieszanką. Zdarzały się nawet przypadki przekazywania tego dziwacznego i zdecydowanie niehigienicznego „medykamentu” w ramach spadku.

Dalsza część artykułu pod ramką
Zobacz również:

Co cię nie zabije, to cię… zemdli

Stosowanie wydawałoby się nieprawdopodobnych substancji w ramach leczenia było powszechne jeszcze przez długie lata. Jeszcze na początku XX wieku, amerykańscy medycy stosowali mieszaninę strychniny i whisky wstrzykiwaną dożylnie jako środek przyspieszający akcję serca. I nie byli w tej praktyce odosobnieni. Thomas Morris donosi, że:

Chirurdzy europejscy woleli trunki Starego Świata: w latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku Charles Ballance podawał pacjentowi w czasie operacji miksturę z brandy i solanki, która działała tak piorunująco, że pod koniec zabiegu pacjent nie wydawał się już martwy, za to był tak pijany i niesforny, że trzeba było pięciu chłopa, żeby utrzymać go na stole.

Artykuł powstał m.in. w oparciu o książkę Eleanor Herman „Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów po królewsku” opublikowaną nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Artykuł powstał m.in. w oparciu o książkę Eleanor Herman „Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów po królewsku”, opublikowaną nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Zdarzały się również zalecenia wykonania lewatywy z gorącej kawy i whisky, co miało ułatwiać leczenie ran serca, choć ich skuteczność była raczej mizerna…

Wróćmy jednak do dawniejszych czasów. W średniowieczu i renesansie wielu lekarzy sięgało po nieco mniej niebezpieczne, ale za to o wiele bardziej obrzydliwe składniki lekarstw. Apteki pełne były rozmaitego rodzaju „eksponatów”, a listy ingrediencji maści i wywarów ciągnęły się w nieskończoność – wszystko po to, by stworzyć wrażenie tajemniczości i mistycyzmu.

Tymczasem jedną z receptur żyjącego w czasach renesansu Mistrza Aleksego stanowiły starte mysie odchody, zmieszane z sokiem z babki i cukrem. Preparat miał pomagać na „plucie krwią”. A i tak ten „mysi” środek leczniczy wydaje się całkiem strawny w porównaniu do innych „kreatywnych” pomysłów, które dziś zdają się całkowicie urągać logice.

Na krwotok z nosa Aleksy polecał „tampony” ze świńskich odchodów, kamienie nerkowe i infekcje pęcherza moczowego usiłował leczyć krowim łajnem (zmieszanym z sokiem owocowym oraz cukrem i miodem – dla łatwości przełykania), a jako remedium na wszelkie dolegliwości stosował proszek z ludzkiego kału… wdmuchiwany do oczu.

Terapie ordynowane przez dawnych lekarzy bywały obrzydliwe, bolesne i... zabójcze.fot.Gerrit Lundens/Wikimedia/CC BY 4.0

Terapie ordynowane przez dawnych lekarzy bywały obrzydliwe, bolesne i… zabójcze.

Kupa dobra na wszystko

Smarowanie się odchodami było zdaje się modne w dawnej medycynie. Jak czytamy w książce Eleanor Herman „Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów po królewsku”: „W latach sześćdziesiątych XVII wieku Thomas Willis, najbogatszy angielski doktor, zalecał leczenie dolegliwości płucnych napojem sporządzonym z odchodów końskich, kogucich, krowich bądź gołębich. Dobry doktor bardzo cenił smarowanie klatki piersiowej maścią z psich kup i oleju migdałowego”.

Jedno trzeba przyznać – Willisowi udało się stworzyć skuteczny środek na przeczyszczenie, w postaci szczurzych bobków, które po zjedzeniu mogły wywoływać nagłe wypróżnienie. Nie było to jednak szczególnie zbawienne dla chorego. Organizm pacjenta usiłował po prostu pozbyć się szkodliwych substancji!

Mistrzostwo w sztuce obrzydliwego leczenia osiągnął jednak wspomniany wcześniej Ambrose Paré, łącząc swą „ukochaną” rtęć z odchodami. Jako środek na przeczyszczenie polecał podać „żywe srebro” (jak określano płynną rtęć) szczeniakowi, a następnie zebrać jego kupę, ugotować ją w occie i wypić. Wielu pacjentów musiało dostawać rozwolnienia na samą myśl o nadciągającym lekarzu…

A skoro już o strachu przed lekarzem mowa – wiele terapii wymyślonych przez dawnych medyków przypominała bardziej tortury niż profesjonalne zabiegi, i to bez porównania bardziej przerażające niż wizyty u współczesnego dentysty. Na co zatem narażeni byli chorzy?

Średniowieczne i renesansowe apteki były wypełnione cudacznymi specyfikami. Niektóre z nich okazywały się zabójcze.fot.domena publiczna

Średniowieczne i renesansowe apteki były wypełnione cudacznymi specyfikami. Niektóre z nich okazywały się zabójcze.

Lekarska izba tortur

Metody leczenia, które dziś bez wahania uznalibyśmy za tortury, dawniej stosowano na porządku dziennym. Za czasów Hipokratesa uważano, że dobrą metodą pozbycia się hemoroidów jest wyrwanie ich paznokciami. Ale to jeszcze nic – święty Fiakier zalecał chorym na tę przykrą przypadłość przypalanie odbytu rozgrzanym prętem.

Lista nieludzkich praktyk medycznych w dawnych wiekach jest jednak znacznie dłuższa. I tak na przykład jednym ze sposobów na usunięcie bolesnych wrzodów u cierpiących na kiłę podczas epidemii tej choroby w Europie było jeszcze bardziej bolesne wypalanie ich rozgrzanymi prętami. Co oczywiście nie dawało żadnych pozytywnych skutków – wręcz przeciwnie, często powodowało dodatkowe zakażenia.

Lekarze szybko zorientowali się, że zabrnęli w ślepy zaułek, i wrócili do rtęci, tym razem mieszanej z patyną, cynobrem, rdzą czy terpentyną, a także ze sproszkowanymi dżdżownicami i smalcem. Maści jednak nie zawsze przynosiły pożądany efekt, więc sięgano po drastyczniejszą terapię. Chorego umieszczano w namiocie wypełnionym oparami rozgrzanej rtęci, arsenu, antymonu i ołowiu. Zabieg powodował wypadanie zębów i uszkodzenia gardła, płuc i mózgu. Zwłaszcza te ostatnie były niestety nieodwracalne.

Bardzo drastyczne były również metody terapii schorzeń psychicznych – głównie schizofrenii. Począwszy od starożytności, aż do średniowiecza osobom „szalonym” trepanowano czaszki. Natomiast jeszcze w latach 50. ubiegłego wieku, chorych wprowadzano celowo w stan śpiączki insulinowej, co wiązało się ze sporym ryzykiem powikłań, a nawet śmierci.

Artykuł powstał m.in. w oparciu o książkę Eleanor Herman „Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów po królewsku” opublikowaną nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Artykuł powstał m.in. w oparciu o książkę Eleanor Herman „Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów po królewsku” opublikowaną nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Poddawano ich także gorącym i zimnym „hydroterapiom” (polegającym na przymusowym przetrzymywaniu w gorącej lub lodowatej wodzie). Z kolei psychiatra Henry Cotton wysnuł teorię, zgodnie z którą schizofrenia jest wynikiem długotrwałego zapalenia narządu, więc usuwał swoim pacjentom zęby, migdałki, a nawet fragmenty jelit. Nic zatem dziwnego, że nie udało mu się w ten sposób nikogo wyleczyć.

Raj dla mistyków i kanibali

Zupełnie osobną kategorią w dawnej medycynie stanowiły leki tworzone z… ludzkich szczątków. Jak pisze w książce „Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów po królewsku” Eleanor Herman: „Z dworskich archiwów dowiadujemy się, że kilku monarchów – królowie Anglii Karol II i Wilhelm II, król Francji Franciszek I i król Danii Chrystian IV – byli tak naprawdę kanibalami, gdy chodzi o zażywane lekarstwa. Nie wiadomo, czy ludzkie ciało spożywała Elżbieta I, ale dwóch spośród jej ulubionych lekarzy chętnie zalecało je swoim innym pacjentom”.

Paracelsus twierdził, że po śmierci (szczególnie tragicznej – nie polecano osób zmarłych ze starości) w ludzkim ciele pozostaje „balsam”, który ma życiodajne właściwości. Dlatego tworzono „lekarstwa” ze sproszkowanych elementów zmarłych. Chyba najgorszą z praktyk było jednak… pocieranie hemoroidów palcem z dłoni nieboszczyka.

Mimo, że nikt nie dowiódł nigdy leczniczego działania lekarstw z ludzkich szczątków, przez pewien czas popularne były nawet tabletki ze sproszkowanych fragmentów egipskich mumii. Należy je jednak zaliczyć do grona lekarstw „mistycznych”, nie mających żadnego wpływu na zdrowie – podobnie jak osławione rogi jednorożców czy korzenie mandragory.

Procedura wydobywania korzenia mandragory była cokolwiek skomplikowana.fot.domena publiczna

Procedura wydobywania korzenia mandragory była cokolwiek skomplikowana.

Te pierwsze w rzeczywistości pochodziły z kości rozmaitych zwierząt – w tym „morskich jednorożców”, czyli narwali, a drugie zbierano wedle bardzo skomplikowanych, niemal niemożliwych do spełnienia zasad. Jak zanotował Szymon Syreniusz żyjący na przełomie XVI i XVII wieku, do liści mandragory należy przywiązać sznur, którego drugi koniec jest przymocowany do ogona czarnego psa głodzonego przez dwa dni. Zwierzę należy drażnić mięsem w piątek, przed zachodem słońca, tak długo, aż wyrwie roślinę.

Nie trzeba chyba komentować sensowności takiego postępowania – to kolejny przykład ukrywania praktycznej niewiedzy farmaceutów pod płaszczem mistycyzmu. Na podobnej zasadzie działają dziś wymyślne suplementy diety czy „lewoskrętna” witamina C, z tą różnicą, że dawniej łatwiej było namówić ludzi do jedzenia suszonych dżdżownic.

Bibliografia:

  1. E. Herman, Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów po królewsku, Znak Horyzont, Kraków 2019.
  2. A. Kempiński, Schizofrenia. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009.
  3. T. Morris, Sprawy sercowe: historia serca w jedenastu operacjach, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2019.
  4. A. T. Scull, Madhouse: a tragic tale of megalomania and modern medicine. New Haven: Yale University Press 2005.
  5. J. Thornwald, Dawna medycyna. Jej tajemnica i potęga. Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017.

 

Zobacz również

Średniowiecze

Średniowieczne panaceum, czyli cudowne leki z pospolitej gadziny

Gdy św. Franciszka z Asyżu namawiano, by zasięgnął w chorobie porady medyków papieża, miał powiedzieć: „Pan stworzył z ziemi lekarstwa, a człowiek mądry nie będzie...

6 marca 2021 | Autorzy: Agnieszka Bukowczan-Rzeszut

Historia najnowsza

Co ma człowiek do mikroba? Wspólną historię! Sekretne życie bakterii

LUCA, wspólny przodek wszystkich organizmów żywych na Ziemi, przekazał swoim potomkom cechy związane z przetrwaniem w postaci genów. Część jego potomstwa – przypuszczalnie duża –...

18 września 2020 | Autorzy: Joseph LeDoux

Starożytność

Trucizna, lekarstwo, eliksir piękności – oto historia „żywego srebra”

Rtęć zdaje się mieć "magiczne" właściwości. Jest metalem, a jednocześnie płynem; powoduje śmiertelne zatrucia, ale potrafi również uleczyć wiele chorób... A ludzie, na przestrzeni wieków,...

29 stycznia 2020 | Autorzy: Michał Procner

Średniowiecze

Fascynująca podróż przez historię śladami trucizny

Te zagadki czekały na swoje rozwiązanie kilka stuleci. Z pomocą współczesnej medycyny sądowej Eleanor Herman w swojej najnowszej książce „Trucizna, czyli jak pozbyć się wrogów...

8 maja 2019 | Autorzy: Redakcja

Średniowiecze

Najlepsze lekarstwa robi się z… ludzkich zwłok? Jeszcze do niedawna tak właśnie myślano

Współcześnie wielu osobom cierpnie skóra na myśl o tym, że po śmierci od zmarłego można pobrać organy do przeszczepu. Jeszcze całkiem niedawno ludzie nie mieli...

7 maja 2019 | Autorzy: Aleksandra Zaprutko-Janicka

XIX wiek

Okrutne eksperymenty, bezduszność i obmacywanie. Jak dawniej traktowano „wybryki natury”?

Człowiek-słoń, bliźnięta syjamskie czy Dama Pawian – w XIX wieku występy „odmieńców” przyciągały tłumy. O ile jednak gapie po prostu się im przyglądali, to ówcześni...

1 maja 2019 | Autorzy: Maria Procner

KOMENTARZE (6)

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Maria

„Nie trzeba chyba komentować sensowności takiego postępowania – to kolejny przykład ukrywania praktycznej niewiedzy farmaceutów pod płaszczem mistycyzmu. Na podobnej zasadzie działają dziś wymyślne”
Wiara w bigfarmaceutyczne cuda „leczące”ma się nadal doskonale.
Pranie mózgu dokonywane jest konsensusami „naukowych” ekspertów.
A prawda wyłazi jak dupa z pokrzywy ze statystyk. „leczenia” raka chemioterapią.
5 lat przeżywa niewiele więcej niż 2 % pacjentów.
Średniowieczne tortury były bardziej humanitarne (trwały krócej).
Dziecko do 2 lat chemioterapii nie przeżywa NIGDY.

Gdyby historykom się chciało sprawdzić okoliczności epidemii – okazałoby się, że ZAWSZE były i są związane z traumą wojen.
A życiorysy „ojców” szczepionkarstwa to prawdziwy materiał na serial o konfabulantach i geszefciarzach.Vide Ludwiczek Pasteur ( życiorys LP napisał Gerald Geison na podstawie notatek uczonego).

O „leczeniu” chorób serca trutką na szczury (pochodna kumarolu) nie warto wspominać.

    Evi

    Mądry to ty nie jesteś. Gdyby nie Pasteur, ludzie i zwierzęta nadal marliby na wściekliznę i wąglik – nie okazjonalnie, a codziennie. A co ty zrobiłeś dla ludzkości, palancie?

Jacek

Jako dziecko miałem straszne kłopoty z kurzajkami. Znęcała się nade mną cała ówczesna polska awangarda medyczna. Czego tam nie było! Zabiegi chirurgiczne, wypalanie, wymrażanie, rozmaite plastry i kleje, zioła rozmaite. Nic nie pomogło, było coraz gorzej i bardzo cierpiałem. I pewien stary lekarz powiedział, że kurzajki są efektem niedoboru arsenu w organiźmie. Zapisał mi wodny roztwór arszaniku. Miałem stopniowo dojść do podwójnej śmiertelnej dawki dziennej a następnie co równie ważne zejść z tej dawki stopniowo do zera. Dozowanie kontrolowali rodzice. Kuracja trwała 3 tygodnie. Żadnych efektów ubocznych. Tydzień po zakończeniu kuracji kurzajki uschły i bezboleśnie odpadły. To było 60 lat temu. Nie chorowałem zbyt wiele od tego czasu ale wrodzona wada kręgosłupa i niedawno udar niedokrwienny na skutek braku kontroli cholesterolu to też nie są drobiazgi. Mogę podsumować tak, że pomógł mi tamten dermatolog i niedawno internista lokalizując przyczynę bólu głowy w szyjnym kręgosłupie co zniwelowałem jedną tabletką diklofenaku sodu. Poza tym nie pomógł mi w życiu żaden lekarz. Dentystów nie liczę.
Podobnie jak i w innych dyscyplinach ludzie nadal wiedzą bardzo niewiele. Kiedyś byli szamani, teraz częściowo wzięli na siebie funkcje szamana lekarz i ksiądz. Ale to nie jest duża różnica. Telewizory się naprawia. Ludzi się leczy.
Dlatego też Drogi Autorze myślę, że wyśmiewanie praktyk Paracelsusa w XXI wieku jest bardzo ryzykowne.

    Michał Procner

    Szanowny Panie Jacku,

    Bardzo dziękuję za ciekawy komentarz, oczywiście ma Pan rację. Jeśli chodzi o wykorzystanie arsenu jako środka leczniczego, zgadza się – jego obecność w organizmie, w odpowiednich dawkach, jest bardzo ważna. Lekarz, który Pana leczył, na pewno doskonale zdawał sobie z tego sprawę, ponieważ za jego decyzją stały współczesne badania medyczne.

    Jak powiedział wspomniany przez Pana Paracelsus, to dawka czyni truciznę. Arsen był dawniej stosowany na większą skalę i w ilościach znacznie przekraczających bezpieczne dla ludzkiego organizmu, stąd wzmianka na ten temat w artykule. Gdybym miał wchodzić w medyczne szczegóły działania każdego z wymienionych lekarstw, musiałbym napisać książkę, a nie krótki i nieco humorystyczny artykuł. Proszę o wyrozumiałość :)

    Pozdrawiam,
    Michał Procner

      Qantii

      Trojtlenek arsenu z powodzeniem jest obecnie stosowany w ostrej bialaczce promielocytowej. Wcześniej stosowano go w przypadku łuszczycy.
      Oprócz tego oczywiście, dawny salwarsan, w postaci maści w leczeniu kiły (później stosowano już penicyline).

Hellmuth

Mandragore rwało się za pomocą psa gdyż sok z niej jest silnie toksyczny i powduje między innymi halucynacje. Ludziom wydawało się ze roślina rzuca klatwy, mieli zwidy itd. Wiec bezpieczniej według nich było pozyskać roślinę a raczej korzeń za pomocą psa tak żeby na niego spadły klątwy:) nie takie głupie autorze

Jeśli chcesz zgłosić literówkę lub błąd ortograficzny kliknij TUTAJ.

Najciekawsze historie wprost na Twoim mailu!

Zapisując się na newsletter zgadzasz się na otrzymywanie informacji z serwisu Lubimyczytac.pl w tym informacji handlowych, oraz informacji dopasowanych do twoich zainteresowań i preferencji. Twój adres email będziemy przetwarzać w celu kierowania do Ciebie treści marketingowych w formie newslettera. Więcej informacji w Polityce Prywatności.