Polscy żołnierze kajzera. Ilu Polaków służyło w armii niemieckiej w czasie I wojny światowej?

„Wyruszyłem na wojnę w mundurze niemieckim” – wspominał Bohdan Hulewicz, późniejszy pułkownik Wojska Polskiego. Już w 1914 roku próbował wytłumaczyć Francuzom, dlaczego napadł na ich kraj:

Nie jestem Niemcem. Jestem Polakiem (…) z Poznańskiego. (…) W Poznańskiem rządzą Niemcy. Mnie i całą tamtejszą młodzież wcielono do wojska. Nikt nas nie pytał, czy chcemy, czy nie chcemy iść na wojnę.

Mówił prawdę – Polacy urodzeni w Wielkopolsce, na Śląsku, Pomorzu, Warmii i Mazurach byli obywatelami Cesarstwa Niemieckiego i podlegali obowiązkowi służby wojskowej. Jeszcze w XIX wieku pod niemieckim sztandarem toczyli krótkie i bezsprzecznie zwycięskie wojny z Danią, Austrią i wreszcie z Francją, choć nie wszystkim się to opłaciło. Dzielne czyny polskich poborowych i niewdzięczność zaborcy opisał w noweli z 1882 roku „Bartek zwycięzca” Henryk Sienkiewicz.

Akcja germanizacja?

Pisarz nie lubił Niemców, ale trudno mieć mu to za złe w epoce Kulturkampfu. Kajzerowskie wojsko także starało się zgermanizować polskich żołnierzy, zakazując używania ojczystego języka. Celowe „pranie mózgu”? Niekoniecznie.

fot.domena publiczna

Metody stosowane w cesarskiej armii służyły nie tylko germanizacji, ale również modernizacji społeczeństwa. Na zdjęciu z 1888 roku żołnierze na manewrach.

Badacz dziejów Śląska prof. Ryszard Kaczmarek zauważył, że choć wielu oficerów niemieckich miało poczucie przewagi cywilizacyjnej nad Polakami, to stosowane w wojsku metody miały po prostu prowadzić do modernizacji społeczeństwa – fakt, na niemiecką modłę i z teutońskim wdziękiem.

Zakaz mówienia po polsku miał bardzo pragmatyczne podłoże. Okazało się bowiem, że poborowych trzeba nauczyć języka niemieckiego – wbrew pozorom duża część rekrutów znała go słabo. Dopuszczano zresztą pewne wyjątki. Na przykład w 23. Pułku Piechoty z Nysy jeszcze pod koniec XIX wieku podczas mszy wygłaszano kazania po polsku, żeby cesarscy żołnierze zrozumieli, co się do nich mówi.

Raczej nie prowadzono też prześladowań ze względu na pochodzenie i Polacy otrzymywali stopnie oficerskie. Warto jednak pamiętać, że w armii niemieckiej nasi rodacy bardzo rzadko pełnili funkcje dowódcze. Tymczasem w pozostałych armiach zaborczych – austro-węgierskiej i rosyjskiej – droga do kariery wojskowej stała przed nimi otworem.

Śląski pieron – postrach Francuzów

Mobilizację tuż po wybuchu I wojny światowej przeprowadzono szybko i sprawnie. „Staje młodzież miejscowa i okoliczna, zasilona pokaźnym zastępem rezerwistów z Pleszewa i tamtejszej okolicy, aby wypełnić swój ciężki obowiązek (…) Na rozkaz cesarza stać się ofiarą molocha wojny” – przytaczał prof. Kaczmarek przykład ze Śremu w Wielkopolsce, gdzie stacjonował 2. Batalion 47 Pułku Piechoty.

Inspiracją do napisania tego artykułu stała się powieść Piotra Bojarskiego pod tytułem „Cwaniaki”. Opisująca losy poznaniaków w niemieckich mundurach, którzy przygotowują Powstanie Wielkopolskie.

Niektóre zmobilizowane jednostki z polskimi poborowymi zdążyły nawet wziąć udział na początku września 1914 roku w bitwie nad Marną. Jednak sto lat później trudno prześledzić ich los. Choć pamięć o służbie w armii u kajzera była obecna we wspomnieniach rodzinnych mieszkańców zaboru pruskiego, to jednak w praktyce została usunięta ze zbiorowej świadomości. Jak pisze prof. Kaczmarek:

Nie istnieją osobne „polskie” pułki, dywizje, czy brygady, jak to było w armiach rosyjskiej i austriackiej. Polacy w armii kajzera służą jako żołnierze, podoficerowie, rzadko oficerowie, w mieszanych pod względem etnicznym jednostkach, które są częścią oddziałów niemieckich walczących prawie na wszystkich frontach pierwszej wojny światowej, ale nie sposób ich nazwać polskimi. Nie mają polskich dystynkcji, specjalnych odznak na mundurach, co więcej, zabrania się im używania języka polskiego.

Najłatwiej jest szukać śladów Polaków w niemieckich szeregach, posiłkując się językiem. I tak na przykład krakowski „Ilustrowany Kuryer Codzienny” 27 października 1914 roku donosił za „Gazetą Gdańską” (która z kolei cytowała gazety niemieckie), że Francuzi obawiają się bardzo oddziałów złożonych z polskich górnośląskich poborowych, gdyż ci szli do ataku na bagnety z okrzykiem „Hopla, pieronie, na bok z pyskiem!”.

Oko w oko z rodakami

Największą tragedią naszych rodaków nie była jednak konieczność stawania do walki w obcych mundurach, ale fakt, że bywało, iż walka ta okazywała się bratobójcza. Już na początku grudnia 1914 roku Polacy spotkali się pod Arras. Niestety – we wrogich okopach. Z jednej strony polscy poborowi w niemieckich mundurach, na naprzeciwko w okopach francuskich – ochotnicy służący w oddziale Legii Cudzoziemskiej zwani Bajończykami.

fot.Bundesarchiv/CC-BY-SA 3.0

Pod Arras naprzeciwko siebie stanęli Polacy w niemieckich i francuskich mundurach.

Ci drudzy wystawili sztandar z białym orłem i próbowali nawiązać kontakt ze „swoimi”. Rozmawiali po polsku, śpiewali piosenki – wszystko po to, by zachęcić rodaków do przejścia na stronę aliancką. Dowództwo niemieckie postanowiło nie ryzykować. Polscy poborowi zostali przeniesieni na inny odcinek frontu, gdzie nie groziła im agitacja.

Zdarzały się i inne spotkania. Pisarz i krytyk literacki Cezary Jellenta z Warszawy z swoim dzienniku pod koniec października 1914 roku zapisał, że żołnierze niemieccy nie zawsze byli Niemcami. Na własne oczy widział prowadzonych jeńców – Polaków w mundurach cesarskiej armii: 

Niektórzy idą smutni (…), niektórzy uśmiechają się do gawiedzi, gwarzą lub usiłują gwarzyć po polsku. Dobry ludek warszawski, pomimo drwiących okrzyków, cieszy się swojakami, daje im papierosy, brata się. W ten sposób odbywa się już częściowe zjednoczenie Polski.

Podobne spostrzeżenia mieli delegaci i delegatki Komitetu Opieki nad Jeńcami w Warszawie, którzy udzielali pomocy więźniom kajzerowskim. Zdawali sobie sprawę, że ich „podopieczni” to grono „Poznaniaków, Ślązaków i Mazurów w obcych mundurach, ale swoi i bliscy sercem i mową”.

fot.domena publiczna

Polacy w niemieckich mundurach walczyli również na froncie wschodnim. Na zdjęciu z 1917 roku grupa niemieckich jeńców. Ciekawe czy wśród nich byli jacyś poznaniacy albo Ślązacy?

Polska krew przelana za niemiecką sprawę

Polscy żołnierze – jak większość wojska cesarskiego – służyli głównie na zachodzie Europy: w Belgii, Luksemburgu i we Francji. Brali udział w ciężkich i krwawych walkach pod Verdun i nad Sommą. Bywało jednak, że czasami przerzucano ich na front wschodni czy włoski. Straty były analogiczne do tych, poniesionych przez oddziały „etnicznie” niemieckie, a więc bardzo duże. W najgorszej sytuacji znajdowali się piechurzy. Wraz z oddaleniem od pierwszej linii frontu – w kawalerii lub artylerii – szanse na przeżycie rosły.

Wspomnienia pozostawione przez Polaków biorących udział w Wielkiej Wojnie po stronie niemieckiej nawet po upływie stu lat mogą wywołać dreszcze. Na przykład żołnierz z Wielkopolski relacjonował:

Ogień się wzmaga z każdą chwilą. (…) Trupów leży już jak snopów na polu. Słychać trąbkę. Sygnał do ataku. (…) Biegniemy. Kilkunastu pada. Co krok nowi padają. (…) Charczą konający, drgają, przewracają oczy. W nieprawdopodobnych pozycjach (…) ci, którzy już niczego nie potrzebują”

Z kolei poborowy z Pomorza, który był świadkiem śmierci grupy żołnierzy niemieckich, opisywał: „Może pięciu, może sześciu. Świst i krach; prawie w sam środek tej gromadki uderzył granat. Ziemia, strzępy ubrania, części ciała ludzkiego spadają na nas. Oniemiałem! Z owych ludzi nie pozostało ani śladu”

Inspiracją do napisania tego artykułu stała się powieść Piotra Bojarskiego pod tytułem „Cwaniaki”. Opisująca losy poznaniaków w niemieckich mundurach, którzy przygotowują Powstanie Wielkopolskie.

.Najwięcej ofiar śmiertelnych przyniosły starcia na samym początku wojny w 1914 roku, kiedy to dowódcy dopiero przekonywali się o sile ognia artylerii oraz karabinów maszynowych, a także w 1916 roku, gdy obie strony próbowały wykrwawić przeciwnika pod Verdun i nad Sommą. Wówczas też wyszło na jaw, że do oddziałów wcielano rekrutów zbyt szybko, a szkolenie było niewystarczające. Jeden ze „szczęściarzy”, którym dane było przeżyć, wspominał:

Zachowywaliśmy się całkiem niewłaściwie. Ja na przykład, gdy pierwszy granat uderzył niedaleko, patrzyłem z osłupieniem, że wszyscy rzucają się na ziemię. Dopiero na myśl, że mogę się narazić na karę – padałem, gdy inni już wstawali.

Nic dziwnego, że z jego grupy 45 nowicjuszy, których wysłano jako uzupełnienie do Flandrii, po dwóch dniach walk zginęło lub zostało rannych aż 36.

Obco brzmiące nazwisko

Całkowitej liczby poległych Polaków w niemieckich mundurach nie sposób jednak precyzyjnie ustalić, bo na listach strat – rannych i zabitych – najczęściej określano ich zgodnie z obywatelstwem jako Niemców. Mogły też mylić nazwiska – to, że czyjeś brzmiało polsko, nie oznaczało wcale, że żołnierz czuł się naszym rodakiem – i odwrotnie. Wielu posiadaczy niemieckich nazwisk było zadeklarowanymi Polakami.

fot.Bundesarchiv/CC-BY-SA 3.0

W latach Wielkiej Wojny w niemieckiej armii wcielono około 800 000 Polaków.

Losy przynajmniej części spośród poległych, rannych i zaginionych, którzy zostali umieszczeni na Deutsche Verlustlisten, starają się przybliżyć grudziądzanie Aleksandra Kacprzak i Mariusz Żebrowski. W pisanych gotykiem spisach List Strat Armii Pruskiej znajdują nazwiska takie jak: Kosbierski, Kendiorski, Koslowski, a także imiona, stopnie, nazwy i numery jednostek, powiaty pochodzenia, miejsca bitew oraz informacje o tym, co spotkało danego żołnierza.

Dzięki ich pracy niektóre rodziny odnalazły swoich krewnych – prapradziadków czy braci swoich pradziadków – i dowiedziały się o ich cierpieniach w czasach Wielkiej Wojny. Wciąż jednak los wielu naszych rodaków, którzy walczyli pod kajzerowskimi sztandarami pozostaje nieznany. Nie wiemy też, ilu ich właściwie było.

W latach międzywojennych, gdy temat był jeszcze świeży, szacowano, że do niemieckiej armii zmobilizowano 780–800 tysięcy Polaków. W mundurach zaborcy poległo 108–110 tysięcy z nich, a dwa razy tyle odniosło rany lub zostało inwalidami wojennymi. Na ile te dane są zgodne ze stanem faktycznym? Cóż, tego prawdopodobnie nigdy się nie dowiemy.

Inspiracja:

Inspiracją do napisania tego artykułu stała się powieść Piotra Bojarskiego pod tytułem „Cwaniaki”. Opisująca losy poznaniaków w niemieckich mundurach, którzy w szeregach Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego przygotowują Powstanie Wielkopolskie.

Bibliografia:

1. Polski wir I Wojny 1914-1918, oprac. Agnieszka Dębska, Ośrodek Karta, Warszawa 2014
2. Bohdan Hulewicz, Wielkie wczoraj w małym kręgu, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1973
3. Ryszard Kaczmarek, Polacy w armii kajzera na frontach I wojny światowej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014
4. Jan Dąbrowski, Wielka Wojna 1914-1918, Napoleon V, Oświęcim 2015
5. Maryla Rzeszut, 9.5 mln nazwisk jest na Deutsche Verlustlisten! Jak potomkowie odnajdą dziadków, pradziadków…, „Gazeta Pomorska”, 22 stycznia 2012 r.

Kup książkę z rabatem na empik.com