Ilu polskich księży wzięło udział w kampanii wrześniowej?

„W Polsce księża w wojsku to żadna nowość — pisze Stanisław Zasada w książce „Duch 44. Siła ponad słabością”. — W średniowieczu rycerstwo śpiewało przed podjęciem walki Bogurodzicę, a wodzom zawsze towarzyszyli duchowni. Bynajmniej nie byli tylko do odprawiania nabożeństw” – dodaje autor.

W II RP Polowa Kuria Biskupia dysponowała własną siecią parafii i wydawała własne czasopisma. Do ostatniej chwili przed wybuchem wojny prowadziła także nabór na wolne stanowiska kapelańskie. Według ówczesnych założeń każda armia — na przykład „Modlin” czy „Poznań” — powinna była dysponować własnymi duchownymi. Na ich czele stał ksiądz dziekan w randze pułkownika lub podpułkownika.

Własnego proboszcza, zwykle w randze majora, posiadała każda brygada lub dywizja. Podlegali mu kapelani, służący przy pojedynczych pułkach piechoty i kawalerii. Osobnych księży powinny były mieć także wszystkie szpitale wojskowe i samodzielne grupy operacyjne. Dalszych kilkudziesięciu kapłanów pracowało w kurii polowej.

Przedwojenne wytyczne i kaplice w walizkach

Co trzeba było zrobić, żeby zostać kapelanem w przedwojennym wojsku? Należało mieć nie więcej niż 35 lat i co najmniej trzyletnią praktykę kapłańską. Wymagano też pozytywnej opinii biskupa lub przełożonego zakonnego.  

fot.Instytut Pamięci Narodowej/ domena publiczna

Aby zostać kapelanem w Wojsku Polskim, trzeba było spełnić szereg zasad. Na zdjęciu od lewej ks. Jan Ziółkowski oraz ks. Mateusz Zabłocki – starsi kapelani Wojska Polskiego.

Służba wojskowych księży nie należała do łatwych. W przypadku wybuchu wojny musieli spowiadać setki a nawet tysiące żołnierzy, odbierać przysięgi, udzielać ostatniego namaszczenia, a także urządzać pogrzeby. Regulamin przewidywał też służbę w szpitalach oraz obecność podczas ewentualnych egzekucji. Do tego w czasie przemarszów wojska zobowiązywano ich do regularnego odprawiania mszy i wygłaszania „krótkich a jędrnych kazań”.  Chciano zatem, by podtrzymywali morale żołnierzy. 

Na sakramentach służba się nie kończyła. Do zadań duchownych należało również prowadzenie kancelarii polowych. Wypełniali między innymi akta dotyczące poległych. Opiekowali się też grobami żołnierzy.

Aby ułatwić księżom wypełnianie obowiązków, kuria starała się im dostarczyć odpowiedni sprzęt. Jeszcze przed wojną zakupiono nowoczesne kaplice polowe z pełnym wyposażeniem liturgicznym. Przenoszono je w specjalnych walizkach i skonstruowano tak, żeby dało się je szybko składać i rozkładać. Oprócz tych „waliz kaplicznych” towarzyszący wojsku ksiądz posiadał też skrzynię na akta kancelaryjne. Do tego dochodziły mundur, sutanna oraz rzeczy osobiste. Nic dziwnego, że do przewożenia tego niemałego bagażu zgodnie z instrukcją każdemu z duchownych przysługiwał własny wóz konny.

Od momentu ogłoszenia powszechnej mobilizacji kapelanów obowiązywały specjalne przepisy kanoniczne. W sytuacji, gdyby na froncie zabrakło mszału i kielichów liturgicznych, księża ci mieli prawo do odprawiania mszy z pamięci, a zatem niekoniecznie dokładnie. Wolno im też było korzystać ze zwykłych szklanych naczyń. Zamiast brewiarza w warunkach polowych mogli odmawiać inne modlitwy, na przykład różaniec. Ponadto pozwolono im odprawiać trzy msze dziennie i rozdawać komunię zaraz po posiłku (zwykle obowiązuje post). W sytuacji bezpośredniego zagrożenia śmiercią udzielali natomiast absolucji ogólnej przy pomocy specjalnej skróconej formuły.

Przede wszystkim rozgrzeszanie

Oczywiście w realiach kampanii wrześniowej nawet tak elastyczny regulamin często okazywał się mało przydatny. Wśród wojennego zamieszania księża musieli radzić sobie inaczej.

Przede wszystkim spóźniona mobilizacja sprawiła, że wielu kapelanów nie zdążyło odnaleźć swoich jednostek. Ostatecznie przyłączali się oni po prostu do oddziałów nie posiadających kapłana. Wkrótce w wojsku pojawili się też dodatkowi kapłani. Zgłaszali się na ochotnika, choć wcześniej nie byli powołani. Krakowski profesor filozofii, ksiądz Jan Salamucha stawił się na przykład w biurze werbunkowym w Warszawie i został skierowany do Fortu Bema. Dwaj poznańscy księża diecezjalni, Michał Kosicki i Marian Konopiński, oddali się z kolei do dyspozycji Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, która nie miała wtedy własnych duszpasterzy. Podobnie działo się w innych miastach.

Duchowni zmagali się także z wieloma problemami przy transporcie sprzętu. Tak było choćby w przypadku księdza Franciszka Rinwalskiego. „Z ciężką kaplicą polową ruszyłem na Pragę do Parku Paderewskiego w poszukiwaniu jakiejś lokomocji, by przyłączyć się do Dowództwa Korpusu. Spędziłem dzień i noc w parku bez skutku. Kto użyczy kapelanowi lokomocji?” – opisywał on swoją mobilizację.

fot.autor nieznany/ domena publiczna

Wielkopolska Brygada Kawalerii była wielką jednostką kawalerii Wojska Polskiego II RP. Tylko chwilowo nie miała ona kapelanów, szybko bowiem zgłosili się księża-ochotnicy. Na zdjęciu WBK w galopie przez Sochaczew (1939).

Po wybuchu wojny okazało się też, że sprawowanie mszy w warunkach ciągłego marszu i nieustannego zagrożenia nalotami jest praktycznie niemożliwe. Odprawiano je zatem niezwykle rzadko. Co gorsza, skarżono się też na przenośne kaplice. I to nie tylko dlatego, że były bardzo ciężkie. Główny problem polegał na tym, że elementy srebrzone i niklowane błyszczały w słońcu, co mogło przyciągać uwagę wroga.

Na froncie księża przede wszystkim słuchali spowiedzi, pocieszali i odpuszczali grzechy. Jedną z wrześniowych sytuacji, podczas których udzielono rozgrzeszenia ogólnego, opisał kapral Franciszek Kłaputa:

Na środek piaszczystej polany wyszedł na czarno ubrany wysoki wojskowy kapelan, rozejrzał się wokoło i przyciszonym głosem powiedział: „Żołnierze! Znaleźliśmy się w sytuacji bez wyjścia. Jesteśmy otoczeni i musimy sobie bagnetami torować drogę z okrążenia… Wiem – ciągnął dalej – że wszyscy byliście u spowiedzi, ale teraz odmówcie ze mną spowiedź powszechną”. I tu zaczął mówić: „Ja grzeszny spowiadam się…” Las zamruczał powtarzanymi słowami. Gdy kapelan skończył, zdjął z szyi mały czarny krzyż i tym krzyżem kreślił w powietrzu duże krzyże, obracając się wokoło.

Bezcenna pomoc proboszczów

W czasie walk kapłani byli zobowiązani przebywać w punktach opatrunkowych. Często jednak je opuszczali, aby towarzyszyć żołnierzom. W takich wypadkach zawsze mieli przy sobie torbę ze świętymi olejami i notes do spisywania poległych. Na polu bitwy pomagali wszystkim umierającym, nie tylko Polakom, ale i Niemcom.

fot.autor nieznany/ domena publiczna

Bronisław Prugar-Ketling, generał dywizji Wojska Polskiego, wspominał często po wojnie o kapelanie, który odegrał niemałą rolę w podrywaniu do walki jego żołnierzy.

Z zasady przyjmowano, że kapelani nie powinni bezpośrednio angażować się w walkę. Wielu z nich przekraczało jednak ten zakaz i często zastępowali oficerów, zachęcając żołnierzy do większego zaangażowania. Dowódca 11 Dywizji Piechoty w Armii „Karpaty”, generał brygady Bronisław Prugar-Ketling wspominał po wojnie, że do ataku podrywał ich zwykle ksiądz Walerian Święcicki. Robił to…  „jakimś wileńskim okrzykiem”.

Ciągłe walki i przemarsze  utrudniały również wypełnianie obowiązków kancelaryjnych. W tej sytuacji prowadzenie akt i opiekę nad grobami często brali na siebie lokalni „zwykli” proboszczowie. Podobnie było z pomocą w szpitalach polowych. W helskim lazarecie posługiwał na przykład miejscowy duchowny, ksiądz Hieronim Grzenia. Był już w podeszłym wieku, ale mimo to imponował wszystkim swoją odwagą. Żołnierze wspominali, że „chodził na froncie w krótkiej komży, z zawieszonym na szyi drewnianym krzyżem”.

Było ich kilkuset

Lista kapłanów pomagających wojsku we wrześniu 1939 roku do dziś pozostaje niepełna. Nazwisk wielu, zwłaszcza tych, którzy działali w poszczególnych pułkach czy szpitalach, często po prostu nie znamy. Tylko nieliczni pozostawili relacje.

Wiadomo, że w jednostkach frontowych we wrześniu 1939 roku pojawiło się co najmniej 270 duchownych. Zachowane dokumenty wskazują też, że łącznie we wszystkich jednostkach wojskowych, wliczając w to szpitale, posługiwało co najmniej 550 księży. Historycy zastrzegają jednak, że liczba ta może być zaniżona.

Losy kapelanów wrześniowych na ogół były tragiczne. W trakcie kampanii 29 z nich zmarło w wyniku ran lub rozstrzelania. Co najmniej 20 zostało poważnie rannych, 110 trafiło do niewoli niemieckiej, a przynajmniej 48 — do sowieckiej. Co istotne, księża zatrzymani przez Niemców często nie byli wysyłani do obozów jenieckich z resztą żołnierzy. Wbrew konwencji genewskiej oddawano ich w ręce policji politycznej i wysyłano do obozów koncentracyjnych. Taki los spotkał na przykład wyniesionego w 1999 roku na ołtarze księdza Władysława Miegonia, który zmarł w Dachau.

50 duchownych, którzy we Wrześniu razem ze swoimi oddziałami przekroczyli granicę Polski, znalazło się w Rumunii, na Węgrzech lub Litwie. Wielu z nich wróciło potem na front. Pomagali polskim żołnierzom walczącym na Zachodzie.

Warto dodać, że około 30 procent polskich żołnierzy nie było katolikami. Z tego powodu w przedwojennym wojsku istniało Biuro Wyznań Niekatolickich, które zapewniało opiekę duchową prawosławnym i protestantom, a także wiernym wyznania mojżeszowego i muzułmanom. Rekruci ci mieli własnych kapelanów. Tuż przed wybuchem II wojny było ich 42. Służyli raczej na określonych obszarach niż w konkretnych jednostkach. Powrześniowy los większości z nich nie jest znany. Wiemy, że co najmniej kilku trafiło do niewoli sowieckiej. NKWD aresztowało na przykład wojskowego imama, Ali Ismaila Woronowicza.

fot.Kwz/ domena publiczna

Zatrzymani przez Niemców księża nie trafiali do obozów jenieckich z resztą żołnierzy, ale wysyłano ich do obozów koncentracyjnych. Na zdjęciu bloki dla więźniów w obozie KL Dachau, ogrodzenie i wieża strażnicza (stan współczesny).

Działalność wojenna duchownych nie skończyła się oczywiście we wrześniu 1939 roku. Kapłani odgrywali wielką rolę także podczas okupacji, w tym podczas Powstania Warszawskiego. Robili zawsze to samo: pokrzepiali sakramentami i pocieszali, przestrzegali przed nienawiścią. Zostawali z rannymi do końca, nawet jeśli oznaczało to ich własną śmierć.

Skąd wzięła się ich odwaga? „Mam kapłańskie obowiązki” — wyjaśniał ksiądz Jan Salamucha. Stanisław Zasada w książce „Duch 44. Siła ponad słabością” cytuje zaś tych, którymi opiekowali się kapelani:

Widok wyłaniającej się sylwetki niezmordowanego księdza, zawsze pogodnego i tchnącego optymizmem (…), łagodził nasz ból. Dla każdego, nawet najciężej rannych, zawsze znalazł słowa pociechy i potrafił natchnąć nadzieją i wiarą na lepszą przyszłość.

Właśnie dlatego księża na wojnie byli tak potrzebni.

Bibliografia:

1. Kapelani wrześniowi. Służba duszpasterska w Wojsku Polskim w 1939 roku. Dokumenty, relacje, opracowania, red. Wiesław Jan Wysocki, Oficyna Wydawnicza Rytm 2001.
2. Udział kapelanów wojskowych w drugiej wojnie światowej, red. Julian Humeński, ATK 1984.
3. Wspomnienia wojenne kapelanów wojskowych 1939-1945, red. Julian Humeński, Wydawnictwo Caritas 1969.
4. Stanisław Zasada, Duch 44 — siła nad słabością. Duchowi przywódcy Powstania Warszawskiego, Wydawnictwo WAM 2018.