Czy powstanie demokracji zawdzięczamy parze homoseksualistów?

Rzecz działa się w VI wieku p.n.e. Pewnego dnia ateńskie władze wezwały jedną z dziewczyn zamieszkałych w polis do pełnienia zaszczytnej roli podczas uroczystości Panatenajów, poświęconych patronce miasta – Atenie. Jako tak zwana kanefora miała podczas procesji nieść na głowie kosz z ofiarami dla bogini, oddając jej hołd i upamiętniając jej mityczne narodziny.

fot.Miguel Hermoso Cuesta/ CC BY-SA 3.0

Dwaj zakochani w sobie mężczyźni, którzy z żądzy zemsty za upokorzenie i z zazdrości postanowili obalić ateńskiego tyrana. Na ilustracji fragment tzw. „Grupy Tyranobójców” (przedstawiającej słynną parę), uważanej za pierwszy pomnik historyczny w Atenach i symbol demokracji.

Dziewczyna nie zdążyła się jednak długo nacieszyć tym wyróżnieniem. Nagle bowiem ateńskie władze stwierdziły, że to pomyłka, i że nie jest ona godna dostąpienia zaszczytu. Było to potworne upokorzenie tak dla niej, jak i całej jej rodziny, Co mogło być powodem takiej zniewagi?

Prawda szybko wyszła na jaw. Za aferę z nieszczęsną dziewczyną odpowiadał Hipparch, tyran trzęsący Atenami u boku swego starszego brata Hippiasza od śmierci ich poprzednika, a zarazem ojca, Pizystrata, w 527 roku p.n.e. Przyczyną skandalu było… nieodwzajemnione uczucie władcy. Lecz nie do dziewczyny – jak można byłoby podejrzewać, tylko do jej brata Harmodiosa. Poniżenie siostry miało uderzyć w niego i w jego honor.

fot.Leo von Klenze/ domena publiczna

Panatenaje były świętem upamiętniającym narodziny bogini Ateny. Jednym z największych zaszczytów, jaki mógł spotkać ateńską pannę było wzięcie udziału w uroczystości jako tzw. kanefora. Na ilustracji znajduje się Akropol – rekonstrukcja miejsca kultu bogini Ateny według Leo von Klenze.

Tyran upatrzył sobie pięknego arystokratę Harmodiosa – tak jak w mitach Zeus ukochał Ganimedesa i tak jak wielu ówczesnych Ateńczyków upodobało sobie młodych chłopców. A jednak Harmodios, nieświadomy jaki „kopnął” go zaszczyt, uparcie odrzucał zaloty władcy. Wolał od niego Aristogejtona, obywatela ateńskiego ze średnich sfer, któremu szybko wyjawił jak nachalnie narzuca mu się Hipparch. Aristogejton oburzył się, a zarazem i wystraszył, że tyran może spróbować odebrać mu ukochanego siłą. Napięcie rosło.

Tymczasem Hipparch szalał: nie tylko doprowadził do oddalenia siostry Harmodiosa z procesji panatenajskiej, ale też oskarżył jego samego o zniewieściałość. Mogła ona objawiać się w różnoraki sposób, na przykład znajdowaniem przyjemności w pozycji biernego partnera podczas męsko-męskich stosunków. A tego zdecydowanie Ateńczykowi nie wypadało!

Wedle panujących ówcześnie zasad, ateński obywatel mógł być adorowany. Mógł również dopuszczać starszego partnera do zaspokajania się między swymi udami. Absolutnie jednak nie powinien czerpać z takich zbliżeń rozkoszy, ponieważ to przystało tylko kobietom, niepotrafiącym – zdaniem Greków – nad sobą panować…

Spartanie kojarzą nam się dziś przede wszystkim z bohaterstwem i… homoseksualizmem. Czy tak było naprawdę? Na ilustracji obraz Jacquesa-Louisa Davida „Leonidas pod Termopilami”.

Znieważony po wielokroć Harmodios i oburzony Aristogejton przystąpili do opozycji sprzeciwiającej się tyranom i zaczęli planować spisek. Hipparch niczego nie podejrzewał. Choć jego i brata nazywano tyranami, ich rządy wcale nie wzbudzały u większości Ateńczyków nienawiści. Bracia upiększali miasto i mieli całkiem dobrą opinię wśród obywateli. Samego Hipparcha uznawano za spokojniejszego od Hippiasza. Zresztą tylko pomagał on starszemu bratu, będącemu de facto u steru rządów.

Tymczasem spiskowcy postanowili w święto Panatenajów dokonać na tyranów zamachu. Na wykonawców zgłosili się Harmodios i Aristogejton. Celem numer jeden był Hippiasz, który dzierżył władzę i tolerował wybryki swego brata. Władcy towarzyszyła uzbrojona straż, ale zamachowcy byli gotowi na wszystko. Trzymali w pogotowiu sztylety, schowane w gałązkach mirtu. Już mieli zaatakować Hippiasza, gdy nagle zauważyli, że z tyranem przyjaźnie konwersuje jeden z ich znajomych konspiratorów. Wystraszyli się, że mógł on zdradzić ich plany i prędko się wycofali.

fot.Marie-Lan Nguyen/ domena publiczna

Kto by pomyślał, że zwykła ludzka zazdrość może pobudzić do chęci dokonania zamachu stanu? Jak widać starożytni ulegali emocjom, nie bacząc na konsekwencje, zwłaszcza gdy chodziło o miłość… Na ilustracji fragment attyckiego kyliksu (naczynia służącego do picia wina) przedstawiający kochanków.

Gdy zatem zanosiło się na klęskę, po drodze mężczyźni napotkali samego… Hipparcha, odpowiedzialnego za wszystkie zniewagi, jakich doznał Harmodios i jego rodzina. Emocje podgrzała również zazdrość Aristogejtona o kochanka, a zapewne i poczucie zawodu obu zamachowców, że nie udał im się planowany atak na Hippiasza, oficjalnego władcę Aten.

Długo się nie zastanawiali. Wzburzeni rzucili się na Hipparcha i zaczęli go dźgać. Zanim zbiegli się ludzie i przybyły straże, mężczyzna już nie żył. Strażnicy rychło dopadli jednak Harmodiosa. Zamachowiec zginął na miejscu. Aristogejtonowi udało się uciec, lecz nie na długo. Niebawem został pojmany i zabrany na tortury. Sypał nazwiskami jak z rękawa. Dopiero potem okazało się, że oskarżał on ludzi znanych z sympatii do tyranów (aczkolwiek niewykluczone, że naprawdę nie wytrzymał tortur i zdradził również paru przyjaciół).

fot.domena publiczna

Demokracja w Atenach kojarzy się przede wszystkim z imieniem Peryklesa (na ilustracji pędzla Philippa Foltza), polityka, retora i reformatora ateńskiej demokracji. Jej powstanie datuje się jednak na VI w. p.n.e., kiedy to dwaj „tyranobójcy” dokonali zamachu na jednego z synów Pizystrata, Hipparcha.

Aristogejton był już tak skatowany, że pragnąć śmierci. Nikt jednak nie chciał ulżyć jego cierpieniom. Poprosił więc Hippiasza, by ten podał mu prawicę na znak dobrej wiary. Kiedy władca to uczynił, mężczyzna zaczął z niego szydzić, że właśnie uścisnął dłoń zabójcy swego brata. Tego tyran już nie wytrzymał – sięgnął po sztylet i zamordował więźnia. Był 514 rok p.n.e.

Lwica tak, siostra nie

Aristogejton i Harmodios zginęli, odnieśli jednak moralne zwycięstwo. Kolejne pokolenia Ateńczyków czciły ich jako tyranobójców, bohaterów ateńskiej demokracji. W rzeczywistości Hippiasza obalono dopiero cztery lata później (w 510 roku p.n.e.), i to z pomocą Spartan. Tyran zbiegł wtedy do Persów. Próbował jeszcze wrócić do Aten, gdy Grecję zaatakowała perska armia Dariusza, jednak zwycięska bitwa pod Maratonem (490 rok p.n.e.) przyniosła Ateńczykom wytchnienie. Demokracja mogła wreszcie rozkwitnąć.

fot.domena publiczna

„Amor Vincit Omnia” (Miłość zwycięży wszystko) pędzla Caravaggia jest często interpretowany jako wyidealizowany wyraz miłości pederastycznej. Jej pierwszym symbolem była jednak para ateńskich mężczyzn, Harmodios i Aristogejton.

Tyranobójcy – choć wydaje się, że działali z pobudek bardziej osobistych niż politycznych – doczekali się pieśni i pomników. Harmodios i Aristogejton stali się symbolami demokracji i równości. Ale i pederastii (z gr. paiderastia, czyli miłość do chłopców). Ta była dotąd kojarzona z arystokracją, co mogło wywoływać niechęć reszty obywateli. Dzięki nim zyskała ona nagle w oczach Ateńczyków uznanie. Harmodios i Aristogejton stali się dowodem, jak wielką wartość mają związki między mężczyznami.

Znamienne, że historia nie zapamiętała imienia znieważonej siostry Harmodiosa, smutnej bohaterki drugiego planu. Bardziej już pamiętano o Leajnie – szykownej prostytutce (heterze) i dobrej znajomej tyranobójców, która – aby nie zdradzić członków spisku – odgryzła sobie podczas przesłuchania język. Pliniusz Starszy tak opisywał monument Lwicy, autorstwa Amfikratesa, wzniesiony na cześć ateńskiej call-girl:

Ateńczycy, pragnąc złożyć jej dowód uznania, a nie mogąc gloryfikować publicznie hetery, wystawili posąg przedstawiający zwierzę tegoż co ona imienia (…). Żeby zaś widoczna była przyczyna takiego wyróżnienia, przykazali artyście, by nie dał figurze języka.

fot.Haiduc/ domena publiczna

Mężczyzna próbujący namówić młodego chłopaka do stosunku seksualnego za wynagrodzeniem. Jak widać, nawet wyidealizowana przez Greków pederastia często mieszała się z prostytucją… Na ilustracji fragment attyckiego kyliksu.

Lwica nie przyćmiła jednakże pomnika tyranobójców – pierwszego tego typu historycznego monumentu w Atenach. Kiedy w 480 roku p.n.e. do miasta weszły perskie wojska Kserksesa i zrabowały dzieło, mieszkańcy Aten wznieśli nowe.

Z tego, co połączyło Aristogejtona i Harmodiosa, uczynili wzór związku kształtującego ciało, duch i obywatelską postawę Ateńczyków. Choć pederastia istniała już wcześniej, wraz z tyranobójcami zyskała pomnikowych świętych. Jak się okaże, z przykrymi konsekwencjami dla kobiet. No, może poza koleżankami Leajny…

***

Tekst powstał podczas pracy Autora nad jego najnowszą książką pt. „Wieki bezwstydu. Seks i erotyka w starożytności”.

Bibliografia:

1. Matthew Dillon, Lynda Garland, Ancient Greece: Social and Historical Documents from Archaic Times to the Death of Alexander, Routledge, 2010.
2. Nicholas G. L. Hammond, Dzieje Grecji, tłum. Anna Świderkówna, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977.
3. Mogens Herman Hansen, Demokracja ateńska w czasach Demostenesa, tłum. Ryszard Kulesza, DiG, 1999.
4. Oswyn Murray, Narodziny Grecji, tłum. Alfred Twardecki, Prószyński i S-ka, 1993.
5. Pliniusz, Historia naturalna, tłum. Irena i Tadusz Zawadzcy, t. II, Ossolineum, 2004.
6. Tukidydes, Wojna peloponeska, przeł. K. Kumaniecki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991.