Aby uratować dziesiątki tysięcy polskich dzieci, zawarł pakt z diabłem. Potępicie go?

Styczeń 1945 roku. Przed imponującym gmachem Sejmu Śląskiego w Katowicach zatrzymuje się ciężarówka. Spod plandeki zaczynają wyskakiwać zziębnięci mężczyźni ze swoim skromnym dobytkiem. Będą organizować polską administrację w województwie śląskim, powiększonym o ziemie, które przed wojną należały do III Rzeszy.

Wśród przybyszów jest Roman Hrabar, wysoki, przystojny, 36-letni prawnik. Jak podkreśla w swojej książce „Brunatna kołysanka” Anna Malinowska, nie ma on dobrego życiorysu na nowe czasy. Pochodzi z zagarniętych przez Sowietów Kresów, z inteligenckiej rodziny: jego ojciec był adwokatem, a matka malarką. Nic dziwnego, że ten członek kresowych elit szuka szczęścia na dzikim zachodzie, gdzie komuniści, którym zależy za wszelką cenę na zdobyciu urzędników, przymykają oczy na przeszłość i pochodzenie.

Nie ma papierów? Radź sobie!

W lipcu 1945 roku do wszystkich urzędów wojewódzkich wpływa pismo z Warszawy z lakonicznym żądaniem sporządzenia spisu dzieci wywiezionych do Niemiec podczas wojny. Na Śląsku to szczególnie palący problem. Wiadomo, że do Rzeszy wywieziono w celu germanizacji tysiące dzieci, ale nie ma na to praktycznie żadnych dowodów – Niemcy bardzo starannie zacierali ślady.

Niemcy w czasie II wojny światowej porwali około 200 tysięcy polskich dzieci. Na zdjęciu uprowadzenie polskich dzieci w czasie pacyfikacji jednej z wsi na Zamojszczyźnie (źródło: domena publiczna).

Przełożeni wpadają na świetny pomysł: niech poszukiwaniem dzieci zajmie się młody prawnik, przechwalający się znajomością aż trzech zachodnich języków obcych (niemieckiego, angielskiego i francuskiego). Hrabar energicznie zabiera się do dzieła. Zamieszcza ogłoszenia w prasie, prosi o pomoc dziennikarzy, rozpoczyna współpracę z Czerwonym Krzyżem. Od sierpnia 1946 roku rozwija także kontakty z UNRRA, Administracją Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy, której jeden z oddziałów zajmuje się właśnie poszukiwaniem zaginionych na wojnie dzieci.

Dyrektorka Głównej Kwatery Poszukiwań Dzieci UNRRA (a prywatnie przyjaciółka Eleanor Roosevelt), Eileen Blackley, udziela polskiemu prawnikowi wszelkiej możliwej pomocy i mobilizuje go do jak najszybszego działania. Czas działa bowiem na niekorzyść polskich dzieci, ślady będą się zacierać. Już teraz w obozach UNRRA w Niemczech przebywa mnóstwo dzieci, które nie potrafią powiedzieć niczego o swoim pochodzeniu. Nieustannie spływają też sygnały o polskich dzieciach w niemieckich rodzinach zastępczych. Dopytywani o to Niemcy reagują jednak wrogo, a w najlepszym wypadku – wymijająco. Tymczasem do katowickiego prawnika zaczynają docierać też rodziny zaginionych dzieci, najpierw ze Śląska, potem już z całej Polski.

W paszczy lwa

Hrabar angażuje się bez reszty. Występuje do władz centralnych o pełnomocnictwo do prowadzenia poszukiwań na terenie alianckich stref okupacyjnych w Niemczech, pakuje najważniejsze dokumenty, które udało mu się zdobyć w Polsce wraz ze zdjęciami zaginionych dzieci i wyjeżdża do Heidelbergu. Nie posiadamy żadnych informacji, jak poszukuje się dzieci. Przed nami wielka niewiadoma – notuje w swoim dzienniku.

Artykuł powstał między innymi na podstawie książki Anny Malinowskiej pod tytułem „Brunatna kołysanka” (Agora 2017).

Główny delegat Polskiego Czerwonego Krzyża na Niemcy ostrzega Hrabara: będziecie mieli wrogów wszędzie. Na miejscu okazuje się, że istotnie, nie tylko Niemcy, ale także Amerykanie i Anglicy mnożą problemy. Nie chcą repatriować nastolatków bez ich zgody, nie zgadzają się też na wyjazd dzieci, które nie mówią po polsku. Zaangażowany prawnik sprzeciwia się takiej postawie. Jak pisze:

Akcentuję mocno, że wszystkie zrabowane dzieci muszą powrócić do ojczyzny – nie tylko zresztą polskie – by częściowo wyrównać krzywdy wyrządzone potworną okupacją hitlerowską.

Niestety definitywne określenie tożsamości dziecka jest często praktycznie niemożliwe. W wielu przypadkach jedyny materiał dowodowy, jakim dysponuje Hrabar, to wytarte zdjęcie sprzed lat. Tymczasem niemieccy urzędnicy, gdy tylko pojawiają się wątpliwości, nie chcą wystawiać odpowiednich zaświadczeń. Niektórych prowadzi to do desperackich kroków: jeden z członków grupy poszukującej polskich dzieci, kapitan Rosołek, posuwa się wręcz do tego, że niechętnym do współpracy urzędnikom… grozi pistoletem. 

Poszukiwania porwanych przez Niemców dzieci było niczym śledztwo. Na zdjęciu apel w łódzkim obozie dla dzieci. Większość z nich trafiła później do Rzeszy (źródło: Archiwum Fotograficzne Stefana Bałuka/domena publiczna).

Sam Rosołek, w przeciwieństwie do niemieckich biurokratów, nigdy nie ma wątpliwości. Rozpoznaje polskie dzieci na pierwszy rzut oka. Nie stwierdzono, by się kiedyś pomylił, jednak skargi na stosowane przez niego metody spowodowały, że musiał pożegnać się z funkcją poszukiwacza dzieci – notuje z żalem katowicki prawnik.

Zagadki godne najlepszych detektywów

Z czasem Hrabar coraz lepiej radzi sobie z dopasowywaniem elementów układanki, za którą kryje się tożsamość dzieci. Odkrywa metody, jakich naziści z Lebensborn, instytucji działającej na rzecz odnowienia krwi niemieckiej i hodowli nordyckiej rasy nadludzi, używali, by „pomóc” dzieciom zapomnieć o ich pochodzeniu. Zniemczając nazwiska tych starszych, starali się na przykład zachować pierwsze sylaby. Dzięki temu nowe nazwisko zlewa się ze starym i dzieciom wydaje się, że noszą je przez całe życie.

Sława polskiego prawnika rośnie, gdy udaje mu się odszukać Alodię i Darię – dwie siostry Witaszek. Wpada na ich ślad, gdy natrafia w alianckich spisach na dwie dziewczynki o nazwisku Wittke. Daty urodzenia dziewczynek pokrywają się, chociaż miejsca zostały zmienione. Podobnie brzmią też imiona, którymi posługują się w nowej ojczyźnie: Alice i Dora. Wkrótce, odzyskane z niemieckich rodzin zastępczych, wracają do rodzeństwa w Polsce. Prasa krajowa i zagraniczna rozpisuje się o ich cudownym odnalezieniu.

Daria i Alodia Witaszek na zdjęciu z 1943 roku (źródło: archiwum prywatne Alodii Witaszek).

Polskie dzieci ofiarą zimnej wojny

Zmiana klimatu w Europie i rozpoczęcie zimnej wojny niestety utrudnia poszukiwania wywiezionych do Niemiec polskich dzieci. Alianci zachodni coraz mniej chętnie współpracują z Sowietami, a co za tym idzie, także z przedstawicielami komunistycznego rządu polskiego. Polska grupa coraz częściej słyszy od przedstawicieli UNRRA czy władz okupacyjnych, że odrywanie dzieci od niemieckich rodzin, z którymi się zżyły, jest niehumanitarne. W niektórych niemieckich landach dzieciom o niewiadomym pochodzeniu zaczynają być wydawane nowe metryki. Zrozpaczony Hrabar pisze:

Zaprzestaje się gromadzenia dokumentów, analizy szlaków deportacyjnych, śledzenia poszczególnych grup dzieci (…) Trudno mi się opanować. Takie stanowisko jest legalizowaniem zbrodni hitlerowskiej… Jakim jednak prawem wciąga się do gry politycznej dzieci?

Artykuł powstał między innymi na podstawie książki Anny Malinowskiej pod tytułem „Brunatna kołysanka” (Agora 2017).

Jego samego polityka nie interesuje. Chce przywrócić prawdziwą tożsamość zgermanizowanym, siłą oderwanym od ich rodzin dzieciom. Liczbę wywiezionych ocenia na dwieście tysięcy…

Lebensborn w Norymberdze i koniec misji

20 października 1947 roku w Norymberdze zaczyna się kolejny z serii procesów przeciwko zbrodniarzom III Rzeszy. Tym razem na ławie oskarżonych zasiadają pomysłodawcy i wykonawcy nazistowskich programów rasowych, w tym także twórcy organizacji Lebensborn. Hrabar współpracuje z prokuratorem Edmundem Schenkiem – niemieckim Żydem, który zdążył przed wojną uciec do Stanów Zjednoczonych (jego rodzice zginęli w Auschwitz).

Razem dwaj prawnicy gromadzą w Polsce materiał dowodowy, przygotowują też kilkoro dzieci do roli świadków w procesie. Niepomyślny dla nich wyrok, ogłoszony 10 marca 1948 roku, w którym trybunał uznaje Lebensborn za organizację czyniącą wszystko, żeby otoczyć dzieci należytą opieką, jest dla Hrabara szokiem. Ale nie poddaje się. W licznych referatach i publikacjach będzie do skutku walczył o uznanie Lebensborn za organizację zbrodniczą.

W październiku 1947 roku rozpoczął się ósmy z 12 procesów norymberskich. Na ławie oskarżonych znaleźli się między innymi ludzie związani z Lebensborn. Na zdjęciu oskarżeni zapoznają się z zarzutami (źródło: domena publiczna).

Zagraniczna misja Hrabara trwa jeszcze przez jakiś czas po zakończeniu procesu. Dobiega końca dopiero w 1950 roku, kiedy wraz ze współpracownikami opuszcza Niemcy. Ma poczucie, że udało się rozwikłać jedynie niewielki ułamek spraw. Taki jest tragiczny, bolesny finał – notuje gorzko w dzienniku. Po powrocie do Katowic rozpoczyna zwykłą praktykę adwokacką, ale wciąż interesują go sprawy niemieckie. Chce pisać o Lebensborn, o swoich odkryciach. Interesują go prawne aspekty rewindykacji dzieci. Zapowiadając swoją książkę „Hitlerowski rabunek dzieci”, za którą dostanie nagrodę Polityki stwierdza:

Uprowadzenie przez faszystów niemieckich było zabiegiem pomyślanym jako transfuzja świeżej krwi dla zniszczonego biologicznie vaterlandu. Tego nie mieliśmy jeszcze w literaturze (…) społeczeństwo nie dostrzegło, iż hitlerowcy zagarniali polskie dzieci w jasyr.

Pakt z komunistycznym diabłem

Jego trwająca całe życie krucjata nie pozostaje bezowocna. Artur Ossowski z łódzkiego oddziału IPN, z którym rozmawiała Anna Malinowska, autorka „Brunatnej kołysanki”, z podziwem mówi:

Dzięki staraniom Hrabara wynaradawianie zostało uznane przez Zgromadzenie Ogólne ONZ za zbrodnię ludobójstwa, które nie podlega przedawnieniu. To jego kluczowe osiągnięcie!

Artykuł powstał między innymi na podstawie książki Anny Malinowskiej pod tytułem „Brunatna kołysanka” (Agora 2017).

Jaka jest cena, którą Hrabar musi zapłacić za możliwość swobodnego prowadzenia swojej działalności? Zdaje sobie sprawę, że otrzymanie paszportu i zagraniczne wyjazdy – nie tylko te w walce o sprawy zgermanizowanych polskich dzieci, ale też do brata w RPA – zależą od przychylności Służby Bezpieczeństwa… Daje się pozyskać do współpracy jako TW Roman.

Esbek odnotowuje honorowy charakter współpracy, nie opartej na wynagrodzeniu materialnym lub na przymusie. Od tajnego współpracownika nie jest też wymagane podpisanie zobowiązania do współpracy. SB będzie sobie chwalić współpracę ze katowickim prawnikiem, określanym jako jednostka zdyscyplinowana, realizująca dokładnie i chętnie otrzymane wytyczne.

Ocena kompromisów z władzą na jakie szli tacy ludzie jak Roman Hrabar nigdy nie będzie łatwa. W podobnej sytuacji w PRL był każdy – od szarego człowieka chcącego odwiedzić rodzinę w Stanach Zjednoczonych zaczynając, na Ryszardzie Kapuścińskim kończąc. Czy konieczność donoszenia SB jest ceną zbyt wysoką za możliwość walki o polskie dzieci na forum międzynarodowym?

Roman Hrabar wiedział, że bez pójścia na współpracę ze bezpieką nie ma szans na wyjazd za granicę (źródło: IPN – reprodukcja Grzegorz Celejewski / Agencja Gazeta).

Zadanie do wykonania

Wieloletnia życiowa partnerka Hrabara w „Brunatnej kołysance” mówi o nim tak:

Roman, jeśli coś zaczynał robić, angażował się w pełni. Odszukiwanie dzieci, łączenie rodzin było dla niego misją (…) On po prostu po wojnie otrzymał pracę, zadanie do wykonania. Z czasem, gdy wiedział już, na jaką skalę zabierano dzieci, zrozumiał, że jego powinnością jest nie tylko je znaleźć, lecz także całą sprawę jak najbardziej nagłośnić. Dlatego pisał książki, udzielał wywiadów, prowadził własne badania. Był przekonany, że o tej zbrodni nie wolno nigdy zapomnieć. Pomagał, jeśli ludzie go o to prosili.

Ten współpracownik komunistycznego rządu i donosiciel SB bezpośrednio lub pośrednio pomógł aż trzydziestu tysiącom polskich dzieci. Tej sprawie poświęcił całe swoje życie.

Bibliografia:

1. Andrzej Fedorowicz, Człowiek, który odzyskał 30.000 dzieci, „Polityka”, 30.07.2013.
2. Roman Hrabar, Hitlerowski rabunek dzieci polskich. Uprowadzanie i germanizowanie dzieci polskich w latach 1939-1945, Wydawnictwo Śląsk 1960.
3. Roman Hrabar, Lebensborn czyli źródło życia, Wydawnictwo Śląsk, 1980.
4. Anna Malinowska, Brunatna kołysanka. Historie uprowadzonych dzieci, Agora 2017.

Kup książkę na empik.com