Ciekawostki Historyczne
Starożytność

Największy zabójca w historii. Jego ofiarą padły setki milionów ludzi

Od tysiącleci dziesiątkuje ludzkość, zabijając powoli i okrutnie. Bywa skuteczniejszy niż jakakolwiek broń. Bez wątpienia jest największym mordercą w dziejach świata.

Oto seryjny zabójca, któremu nikt nigdy nie zrobi zdjęcia ani portretu pamięciowego. Choć nie da się go zobaczyć, jego działania potrafią siać ogromne spustoszenie.

Wszyscy znamy głód, jesteśmy do niego przyzwyczajeni, czujemy go dwa, trzy razy dziennie – pisze argentyński dziennikarz Martín Caparrós, autor wydanej w Polsce książki „Głód”. A równocześnie dla większości z nas nic nie jest równie odległe jak głód – prawdziwy – dodaje.

XIX-wieczny rysunek przedstawiający skutki głodu w średniowiecznej Europie (źródło: domena publiczna).

XIX-wieczny rysunek przedstawiający skutki głodu w średniowiecznej Europie (źródło: domena publiczna).

To niewinne z pozoru uczucie, jak przekonuje Caparrós, jest niezwykle groźne, gdy nie jesteśmy w stanie zaspokoić go przez dłuższy czas. To właśnie ten „prawdziwy głód” na przestrzeni wieków pozbawił życia setki milionów ludzi. Choć klęsk głodu nie sposób wartościować, niektóre zapisały się w historii szczególnie tragicznie.

Broń skuteczniejsza od miecza

Oszalały z wściekłości król asyryjski Sennacheryb miał dość ciągłych buntów. Postanowił surowo rozprawić się z niepokornymi poddanymi. Jedna z największych rzezi antyku – wybicie mieszkańców Babilonu – dokonała się dzięki zagłodzeniu obrońców miasta.

Płaskorzeźba przedstawiająca króla Sennacheryba na czele swoich wojsk (źródło: domena publiczna).

Płaskorzeźba przedstawiająca króla Sennacheryba na czele swoich wojsk (źródło: domena publiczna).

W roku 689 przed Chrystusem, po długotrwałym oblężeniu, wojska asyryjskie przekroczyły wreszcie bramy Babilonu. Na ulicach piętrzyły się stosy ciał, których od dawna nikt już nie grzebał. Pozostali przy życiu mieszkańcy jęczeli z bólu i przerażenia. Niewielu było jednak w stanie uciekać. Wycieńczeni i półżywi obrońcy mogli tylko czekać, aż dobiją ich miecze wroga.

Asyryjczycy nie mieli litości, zabijając każdego bez wyjątku oraz niszcząc wszystko na swojej drodze. Liczba ofiar tej krwawej łaźni nie jest znana. Wiadomo jednak, że w tym czasie w Babilonie mieszkało około dwustu tysięcy ludzi. Sam Sennacheryb stwierdził:

Zaatakowałem je [miasto Babilon] jak huragan i powaliłem niczym burza… Nie oszczędziłem jego mieszkańców, ani starych, ani młodych; ich zwłokami pokryłem jego ulice. (…) Zniszczyłem Babilon bardziej niż to uczynił potop.

Czterdzieści lat od tych wydarzeń Babilon znów stał się celem ataku. Tym razem asyryjski król Aszurbanipal uderzył na miasto bronione przez jego brata Szamasz-szuma-ukina. W czasie czteroletniego oblężenia mieszkańcy chwytali się każdej możliwości przetrwania.

W ostatnim roku, w którym wojska Aszurbanipala otaczały miasto, sytuacja była tak beznadziejna, że w akcie desperacji zaczęto żywić się mięsem poległych współbraci. Plagi największego mordercy w dziejach miały w następnych epokach prowadzić do wielu podobnych zachowań.

Dalsza część artykułu pod ramką
Zobacz również:

Kat Europy

Na początku XIV wieku boleśnie przekonała się o tym ludność niemal całej Europy. Zaczęło się od złej pogody. Jesienią 1314 roku ulewne deszcze sprawiły, że europejskie plony tonęły w kałużach. Potem nastał czas ostrych zim. W 1315 roku głodował już cały kontynent.

W latach 1315-1317 klęska głodu kosztowała życie aż sześć milionów Europejczyków! Powyżej ilustracja z "Biblia Pauperum", na której przedstawiono śmierć oraz głód (źródło: domena publiczna).

W latach 1315-1317 klęska głodu kosztowała życie aż sześć milionów Europejczyków! Powyżej ilustracja z „Biblia Pauperum”, na której przedstawiono śmierć oraz głód (źródło: domena publiczna).

Plaga ustąpiła po dwóch latach, ale skala tragedii była trudna do wyobrażenia, a jej skutki Europa odczuwała jeszcze przez dziesięciolecia. Nie ma się zresztą czemu dziwić, w krótkim czasie zmarło bowiem około sześciu milionów ludzi, czyli blisko dziesięć procent ówczesnych Europejczyków!

W obliczu masowej śmierci wiara i Kościół przeżywały poważny kryzys. Kanibalizm stał się codziennością. Ludożercy nie zawsze czekali przy tym na zgon towarzyszy niedoli. W każdej chwili można było zostać „obiadem” czyhającego w zaułku sąsiada lub oszalałego z głodu członka rodziny. Śmierć czaiła się dosłownie wszędzie.

Nic dziwnego, że z ambon krzyczano wtedy o upadku ludzkości. Zaistniałą sytuację interpretowano zwykle jako karę za grzechy. Gdy Bóg zobaczył, że świat jest zbyt wyniosły, zesłał głód na ziemię – pisał jeden ze świadków tych wydarzeń.

Głód zrodzony w ogniu

Przełom XVI i XVII wieku był początkiem kolejnej tragedii na ogromną skalę. W 1600 roku na peruwiańskiej wyżynie miała miejsce silna erupcja wulkanu Huaynaputina. Wyrzucone do atmosfery pyły zanieczyściły powietrze, co doprowadziło do nastania tak zwanej zimy wulkanicznej. Obniżenie temperatury spowodowało zatrzymanie wegetacji roślin. Skutki były odczuwalne na drugim końcu świata. Dosłownie.

W latach 1601-1603 w samej tylko Moskwie z powodu głodu zmarło 100 tysięcy ludzi. Powyżej XIX-wieczna ilustracja przedstawiająca dantejskie sceny rozgrywające się w stolicy Rosji.

W latach 1601-1603 w samej tylko Moskwie z powodu głodu zmarło sto tysięcy ludzi. Powyżej XIX-wieczna ilustracja, przedstawiająca dantejskie sceny rozgrywające się w stolicy Rosji.

Zmiany najdotkliwiej uderzyły w ludność Rosji. W kraju carów rozgrywały się iście dantejskie sceny. Po Moskwie zaczęły krążyć przerażające pogłoski, że na targach można kupić specjalne pierożki nadziewane mięsem… niemowląt i małoletnich dzieci. Skala dzieciobójstwa osiągnęła tak zatrważające rozmiary, że stało się ono zjawiskiem w pełni akceptowalnym społecznie.

Niektóre szacunki mówią, że w latach 1601-1603 zmarły blisko dwa miliony Rosjan, co stanowiło jedną trzecią mieszkańców kraju! W samej tylko Moskwie było to ponad sto tysięcy ludzi.

Morderca Irlandii

Kolejny naród, który doświadczył zabójczej klęski głodu, to Irlandczycy. Gehenna rozpoczęła się w 1845 roku i trwała przez następne cztery lata. Przyczynę tragedii stanowiła zaraza ziemniaczana, niszcząca na masową skalę uprawy rośliny, będącej podstawą jadłospisu miejscowej ludności.

Zaraza ziemniaczana, dla ludności ubogiej Irlandii, była właściwie wyrokiem śmierci (źródło: domena publiczna).

Zaraza ziemniaczana dla ludności ubogiej Irlandii była właściwie wyrokiem śmierci (źródło: domena publiczna).

Najbardziej szokująca w tym wszystkim była postawa niektórych członków brytyjskiego rządu. Panowało przekonanie, że Irlandia jest i tak przeludniona, głód zaś stanowi karę za nieustanne buntowanie się przeciwko królowej Wiktorii.

Charles Edward Trevelyan, asystent sekretarza skarbu odpowiedzialny za koordynację rządowej pomocy dla Irlandii, takimi oto słowami skwitował tę tragedię: Wyrokiem Boga spadła ta katastrofa na Irlandczyków po to, by dać im lekcję. Dlatego też katastrofie owej nie należy zbytnio przeciwdziałać.

W wyniku plagi zmarło przynajmniej milion ludzi, co stanowiło jakieś dziesięć procent ówczesnej populacji. Drugie tyle opuściło wyspę. Tragedia, która spotkała Irlandczyków, bledła jednak w zestawieniu z głodem, który był dziełem totalitarnych dyktatorów.

Klęska głodu z lat 1845-1849 kosztowała życie około miliona Irlandczyków, drugie tyle musiało opuścić wyspę, emigrując głównie do Stanów Zjednoczonych (źródło: domena publiczna).

Klęska głodu z lat 1845-1849 kosztowała życie około miliona Irlandczyków, drugie tyle musiało opuścić wyspę, emigrując głównie do Stanów Zjednoczonych (źródło: domena publiczna).

Zaplanowane ludobójstwo?

Józef Stalin bardziej czynem aniżeli słowem zamierzał wprowadzać komunistyczny porządek. Państwo potrzebowało setek tysięcy ton żywności. Nie po to, by rozsądnie ją dystrybuować, ale po to, by ją eksportować. Masowa kolektywizacja miała pozwolić czerwonemu carowi na osiągnięcie tego celu.

Planując reformę rolnictwa dyktator zdawał sobie sprawę, że obowiązkowe kontyngenty dostaw żywności przekroczą możliwości produkcyjne wsi. Aby spełnić normy, trzeba było odebrać ludziom środki zapewniające im egzystencję.

Wprowadzono surowe kary – za zerwanie pięciu kłosów zboża groziło dziesięć lat łagru. Na efekty takiej polityki nie trzeba było długo czekać. Według różnych szacunków Wielki Głód na Ukrainie pochłonął w latach 1932-1933 od ponad trzech do nawet siedmiu milionów ludzkich istnień.

Cyniczna polityka Stalina pochłonęła życie milionów mieszkańców sowieckiej Ukrainy (źródło: domena publiczna).

Cyniczna polityka Stalina pochłonęła życie milionów mieszkańców sowieckiej Ukrainy (źródło: domena publiczna).

Nadija Tokarenko ze wsi Czupachiwka w obwodzie charkowskim tak wspomina grozę tamtych dni:

We wsi utworzyli coś w rodzaju sierocińca. Dzieci były opuchnięte, całe w ranach, w strupach, ciała ich pękały.(…) Pewnego razu dzieci nagle zamilkły, odwróciliśmy się żeby zobaczyć co się dzieje, a one najmniejszego Petkę jedzą. Strupy na nim wyrywają i jedzą. Zabraliśmy dziecko od głodnych gęb i płakaliśmy.

Świadek z obwodu żytomierskiego wspomina z kolei procedurę wywożenia zwłok z wiosek, które były następnie składane w zbiorowych jamach. Za każdego zabranego trupa dawano im chleb oraz butelkę wódki (dziennie). (…) Były przypadki gdy zabierali jeszcze żywych, żeby jutro znów nie przyjeżdżać do tego samego miejsca – relacjonował.

Mao głodzi Chiny

Kolejny komunistyczny przywódca jest przykładem na to, jak nieprzemyślane decyzje jednego człowieka mogą przyczynić się do dramatu setek milionów ludzi. W 1958 roku Mao Zedong zaczął wprowadzać w życie program określony mianem Wielkiego Skoku.

Dyktator był przekonany, że nowe założenia uczynią z Chin gospodarczą potęgę. W rzeczywistości sprowadziły na naród jedną z największych katastrof w dziejach. Chłopi mieli być odtąd skupieni w wielkich komunach ludowych. Praktyki forsowane przez Mao sprawiły, że szybko zaczęło brakować pokarmu. Chińczycy żywili się zupą z trawy, zmielonymi łodygami, czy plewami zbóż.

Szalone pomysły Mao Zedonga doprowadziły do śmierci głodowej dziesiątek milionów ludzi. Na ilustracji portret chińskiego dyktatora autorstwa Zhang Zhenshi.

Szalone pomysły Mao Zedonga doprowadziły do śmierci głodowej dziesiątek milionów ludzi. Na ilustracji portret chińskiego dyktatora autorstwa Zhang Zhenshi.

Głód spowodowany przez politykę Mao mógł w ciągu czterech lat pochłonąć nawet ponad czterdziestu milionów ludzi. Niektóre szacunki są jeszcze bardziej zatrważające – część historyków mówi bowiem o sześćdziesięciu milionach. Wyliczenia te są zbliżone do niektórych danych dotyczących łącznej liczby ofiar II wojny światowej.

Głód współcześnie

W XXI wieku głód wciąż zabija w sposób seryjny. Największe klęski dotykają Niger i Sudan Południowy. Na całym świecie głoduje obecnie ponad 795 milionów ludzi. Codziennie z powodu braku pożywienia umiera 25 tysięcy osób, co w skali roku daje ponad 9 milionów zgonów.

Jak przekonuje w swojej książce Martín Caparrós fakt, że co roku dziesiątki milionów mężczyzn, kobiet i dzieci umierają z głodu, jest skandalem naszego stulecia. Dziennikarz zauważa również, że dziś nie ma w zasadzie powodów, by ludzie głodowali. Tym bardziej, że w obecnym stanie rozwoju rolnictwo światowe zdolne byłoby wyżywić bez problemu dwanaście miliardów ludzi. To prawdziwy paradoks naszych czasów.

Bibliografia:

  1. Judith M. Bennett, Warren Hollister, Medieval Europe: A Short History, New York 2006.
  2. Piotr Biziuk, Babilon 729-648 p.n.e., Warszawa 2005.
  3. Martín Caparrós, Głód, przekł. Marta Szafrańska-Brandt, Kraków 2016.
  4. Stanisław Grzybowski, Historia Irlandii, Wrocław 1977.
  5. Robert Kuśnierz,Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Głodu (1929–1933), Toruń 2005.
  6. Sid Perkins, Disaster goes global: The eruption in 1600 of a seemingly quiet volcano in peru changed global climate and triggered famine as far away as Russia, “Science News”, tom 174, nr 5, 30 sierpnia 2008
  7. Jakub Polit, Chiny. Warszawa 2004.
  8. Symonye and Covetise, or On the Evil Times of Edward II, (w:) Medieval English Political Writing, redakcja James M. Dean, Kalamazoo 1996.
  9. Wielki Głód na Ukrainie 1932-1933. Multimedialna wystawa IPN [dostęp: 28.03.2016].

Zobacz również

Starożytność

Zabójczy superwulkan Toba

Ten kataklizm niemal zmiótł nas z powierzchni Ziemi. I choć superwulkan Toba nie doprowadził do zagłady ludzkości, nie znaczy to, że jesteśmy bezpieczni.

28 sierpnia 2023 | Autorzy: Herbert Gnaś

Nowożytność

Zabójczy wulkan z Islandii

Dokładnej liczby ofiar wulkanu Lakagígar nigdy nie poznamy. Wybuch spowodował dramatyczne ochłodzenie klimatu i doprowadził do śmierci 5–6 milionów ludzi.

29 kwietnia 2022 | Autorzy: Marcus Rosenlund

Nowożytność

Zadziwiająca historia ziemniaka

Przekonanie Europejczyków do spożywania ziemniaków nie było łatwe. W różnych momentach historii stawały się one dla nich zarówno ratunkiem, jak i zgubą.

21 kwietnia 2022 | Autorzy: Herbert Gnaś

Starożytność

Biblijni okrutnicy mieszkali w Polsce?

Słynęli z okrucieństwa niebywałego nawet jak na standardy starożytności. Pili krew swoich wrogów, wznosili toasty popijając z ich czaszek, ściągali skalpy i przywieszali sobie do...

23 października 2019 | Autorzy: Marcin Moneta

Starożytność

Otruł matkę, żonę, trzech synów i trzy córki. Szalony król Pontu, który dla nikogo nie miał litości

Mitrydates VI Eupator panował w latach 120-63 p.n.e. Znał ponad dwadzieścia języków, których nauczył się jednak nie po to, aby rozumieć inne ludy, ale by...

9 września 2017 | Autorzy: Robert Primke

Średniowiecze

Nogi gniły i odpadały. Tej choroby można się było nabawić od jednej kromki chleba

Nasi przodkowie nazywali ją "ogniami świętego Antoniego". Umierały na nią w niewyobrażalnych mękach dziesiątki tysięcy ludzi. Znalezienie przyczyn tej choroby zajęło całe stulecia - mimo...

21 sierpnia 2017 | Autorzy: Sławomir Zagórski

KOMENTARZE (24)

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Max

Dziwne że nie wspomnieliście o głodzie w KRLD w latach 90′ XX wieku

    DUST DEVIL

    Albo głód w Bengalu w 1943, kiedy to zmarło od 1,5 do 4 milionów ludzi, i to podobno w pewnym stopniu z Brytyjskiej inicjatywy…

    Ogólnie oblicza się, że głód w Indiach zabił od XVIII do XX wieku ponad 60 milionów ludzi.

    To samo Powstanie Tajpingów, w następstwie którego z głodu umarło 20-40milionów ludzi.

    Biorąc pod uwagę skalę, Azja miażdży resztę świata jeszcze w przedbiegach…

      Adam Gaafar

      Dziękuję za komentarze. Oczywiście – te tragedia podane przez Państwa są istotne, temat jest w ogóle tak szeroki, że można o tym książkę napisać (co uczynił Martin Caparros). Staraliśmy się jednak wyselekcjonować część z tych dużych plag, dobierając je tak, by pokazać przynajmniej jedną plagę w danej epoce historycznej. Co do podanych przez Pana danych – są zatrważające, ale…proszę je zestawić z danymi dotyczącymi czasów współczesnych, które podałem na końcu tekstu.Pisze Pan o 60 milionach w ciągu 3 stuleci oraz 20-40 milionach w czasie powstania trwającego ponad dekadę. Tymczasem dziś te 60 milionów umiera średnio w ciągu 6-7 lat.

anna

Ostatnio rządowa gazeta w Pjongjangu zapowiada następny „Nużący Marsz”. Po tym jak Kim odpalił na początku roku swoją atomową zabawkę, ONZ nałożyła jeszcze ostrzejsze sankcje, tym razem w porozumieniu z Chinami. No i wygląda na to, że dyktator będzie próbował także ukrócic zaczątki wolnego handlu…

Anonim

Ej… ale nikt nie pomyśli o tym, że ludzie po prostu muszą umierać, jak każdy inny gatunek. Jak chcecie równości, to zacznijcie ograniczać rozrost populacji, bo to co się dzieje przechodzi wszelkie pojęcie. Spoko, rozumiem, że marnujemy jedzenie w Europie, a w Sudanie umierają ludzie i to ogólne dążenie do ”równości”. Tylko jeżeli nagle wszyscy mielibyśmy co jeść, żyli na równym standardzie, a wszelkie choroby stałyby się uleczalne i nadal w krajach Trzeciego Świata ludzie mnożyliby się jak zające, to gdzie by to nas doprowadziło?? Nie, sorry- gdzie to nas w zasadzie prowadzi. Osobiście uważam, że taki świat to Utopia, która jeśli nadejdzie, będzie wymagała ogromnych nakładów pracy, aby stawić czoła jej konsekwencją. Pomagać/mówić o pomaganiu jest łatwiej, niż stanąć twarzą w twarz z tym co de facto nadchodzi i to właśnie ze względu na przeludnienie najbiedniejszych miejsc świata.

    Anonim

    aaaa przepraszam. Zapomniałam o Chinach, gdzie ludzie ze względu na zbyt wysokie zanieczyszczenie powietrza (spowodowanie PRZELUDNIENIEM), muszą kupować 'Alpejskie Powietrze’ w butelkach. Niech ktoś mi powie, czy to jest normalne…

      olo

      Potwierdzam. Zanieczyszczenie powietrza w Chinach przeszło najgorsze nawet prognozy. Miałem propozycję długiego kontraktu z fantastyczną pensją w Pekinie – ale odmówiłem. Tam się da normalnie funkcjonować tylko w czasie różnych mistrzostw świata lub olimpiady, bo wówczas przemysł w dolinie Pekińskiej jest wygaszany.

M2

Za to szukamy życia na Marsie.

    Piter

    Uwazasz ze wysylanie coraz wiekszej pomocy do Afryki, be kontroli tamtejszej populacji, da cokolwiek poza poglebieniem problemu?

Bolek

Proponuję panu redaktorowi zapoznać się ze znaczeniem słowa „dzięki”:
„Używając słowa „dzięki”, mówiący podkreśla swój pozytywny stosunek do okazanej pomocy; jeżeli trzeba odnieść się negatywnie, można użyć „przez”, „w wyniku”, „z powodu” itp. W wypadku gdy używamy słowa „dzięki” w znaczeniu negatywnym, wypowiedź nabiera charakteru ironicznego.”
Jak już pan redaktor się zapoznał, to proponuję teraz przeczytać, co napisał:
„Jedna z największych rzezi antyku – wybicie mieszkańców Babilonu – dokonała się dzięki zagłodzeniu obrońców miasta.”

    Anonim

    Lechu to ty?

Si

Bolek ty trolu. Ciekawe czy w domu masz czysto

Anonim

Co za bzdury! To tak samo jak zmienimy założenie i przy kilku równania hej możemy obalić wynik że 2 plus 2 to wcale nie jest 4

logic

Stalin dokonał celowej eksterminacji głodem Narodu Ukraińskiego a nie chodziło o zyski z eksportu. Zwiększając normy z rolnictwa nie mordujesz 20 milionów mieszkańców zamieszkujących głównie wioski i uprawiających żyzną ukraińską ziemię. To nie ma ekonomicznego sensu. To było celowe ludobójstwo.

    n2

    Głód na Ukrainie dotknął również mieszkających tam Polaków, poza tym nie tylko na tym terenie prowadzono taką politykę, no i jeszcze głód w obozach.

Woziwoda

Zauważam, że w sporej części ww. przykładów, krajem rządził tępy zamordysta, który miał nikłe pojęcie o codziennym życiu przy równocześnie mocnym przekonaniu, że wszystko należy urządzić według własnego wyobrażenia. I miał klikę klakierów akceptujących jego najdurniejsze pomysły. I żadnych krytyków, których opinie by szanował. I tak myślę sobie o dobrej zmianie…

dpwXXIPolska21 Polak1984

Nie na żadnej Ukrainie, ale na Rusi Kijowskiej albo na Dolnym Kaukaziei Kazachstanie oraz na wcześniej na Powołżu..

    dpwXXIPolska21 Polak1984

    Nie milion Irlandczyków, ale 450-470tysmniej amiżeli pięć procent

cezary.k

Cóż mogę powiedzieć o rzetelności autora, jeśli ten zamiast posłużyć się konkretnymi danymi „przerzuca procentami na zmianę z milionami”. Np. wychodzi z prostego rachunku, że Irlandię zamieszkiwało w połowie XIX w. ponad 10 mln ludzi…
A rozrzut kilkudziesięciu milionów ofiar bez podania kilku słów wyjaśnienia skąd wynika rozbieżność…
Ręce opadają….

    Adam Gaafar

    Szanowny Panie,

    Przepraszam, że założylem, iż odbiorcy bez problemu zdołają wykonać prosty rachunek matematyczny na poziomie szkoły podstawowej.

      Anonim

      Przepraszam, że założyłem że autor jest mądry, a okazał się głupi.

Gall Anonim

…rzetelność? opiera sie na wertowaniu wikipedii, a tam piszą ludzie którzy opierają się na dokumentach, które tworzyli ludzie w oparciu o wcześniejsze dokumenty…. może być róznie.

White Whale

Faktycznie, największy przyrost naturalny jest w regionach zupełnie nie nadających si eię do życia – np w północnej Afryce. W zamożnej Europie, rosnąca populacja zużywa coraz więcej energii co przynosi za sobą nadmierne zanieczyszczenie i ocieplenie klimatu. Należy ograniczyć przyrost ludności jakkolwiek okrutnie by to nie brzmiało.

    Alchemik

    Tylko, że kontrola urodzin w Afryce jest nieakceptowania kulturowo podobnie jak antykoncepcja. Jak sobie wyobrażasz przeprowadzenie tego bez przymusu? Europejczycy wymierają i nie są w stanie nic zrobić z napływem mieszkańców Afryki. Całej Afryki nie pomieścimy mimo najszczerszych chęci, propaganda o konieczności pomocy im zaczyna napotykać opór, ale to wszystko a mało i za późno.

Jeśli chcesz zgłosić literówkę lub błąd ortograficzny kliknij TUTAJ.

Najciekawsze historie wprost na Twoim mailu!

Zapisując się na newsletter zgadzasz się na otrzymywanie informacji z serwisu Lubimyczytac.pl w tym informacji handlowych, oraz informacji dopasowanych do twoich zainteresowań i preferencji. Twój adres email będziemy przetwarzać w celu kierowania do Ciebie treści marketingowych w formie newslettera. Więcej informacji w Polityce Prywatności.