Kiedy naprawdę doszło do chrztu Polski?

Organizatorzy wielkich (może nawet zbyt wielkich, biorąc pod uwagę, że wcale nie jest to „równa” rocznica) obchodów zachowują się zupełnie tak, jakby było sprawą oczywistą kiedy, gdzie i w jakich okolicznościach doszło do chrztu Mieszka I. Nawet specjaliści dali się ponieść emocjom. Jadąc na Święta do rodziny słuchałem radiowej rozmowy z pracownikiem Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Przedstawiciel szacownej instytucji nie tylko był przekonany o tym, że chrzest odbył się na Wielkanoc 966 roku, ale też ze szczegółami opisał strój Mieszka, wykonywane przez niego gesty, a nawet… książęcą przebieralnię.

Scena chrztu w XIII-wiecznym manuskrypcie „Bible moralisée”.

Rzecz jasna o wszystkich tych szczegółach nie zachowały się w kronikach żadne informacje. Źródła porównawcze też są niezwykle skąpe. Przede wszystkim jednak wypadałoby uczciwie przyznać, że nawet data wydaje się mocno naciągana.

Dobrawa jako chrystianizatorka Polski. Rysunek na podstawie XIX-wiecznej litografii.

Czy popularne pomysły to dobre pomysły?

Najstarsze polskie roczniki podają rok – 966 – ale nie miesiąc czy dzień. Nad dokładnym terminem przez całe dekady dywagowali historycy, a teza o wielkanocnym chrzcie upowszechniła się niekoniecznie dlatego, że była najlepsza. Pomógł jej fakt, że stał za nią popularny autor, Jerzy Dowiat, a jego praca – zatytułowana krótko „Chrzest Polski” – była napisana przystępnie i zwięźle. W efekcie stała się najczęściej wznawianym i cytowanym opracowaniem dotyczącym początków polskiego chrześcijaństwa.

Profesor Dowiat, przynajmniej w tej konkretnej książce, nie silił się na subtelności. Stwierdził kategorycznie, że Mieszko dołączył do trzódki pańskiej w Wielką Sobotę 14 kwietnia. Taki termin nasuwał się poniekąd sam, biorąc pod uwagę tradycje obowiązujące w Kościele. Huczne chrzty władców odbywały się najczęściej właśnie przed Wielkanocą. Czy jednak było tak również tym razem?

Mieszko I na XIX-wiecznej litografii jako pierwszy chrześcijański władca Polski.

Na pewno nie Niemcy

Warto podkreślić, że całokształt ustaleń Jerzego Dowiata wcale nie został zaakceptowany przez środowisko naukowe. Autor poza datą określił także miejsce wydarzeń. Jego zdaniem Mieszko został chrześcijaninem w Niemczech, w Ratyzbonie, jako miejscu o odpowiedniej randze, dysponującym okazałą katedrą. Ten pomysł nie tylko powszechnie odrzucono, ale w wielu publikacjach – wręcz wyśmiano. I rzeczywiście bardzo trudno go bronić.

Gdyby chrzest odbył się w Bawarii, biskup Ratyzbony Michał trąbiłby o swoim sukcesie na lewo i prawo. Informacja przeniknęłaby do miejscowych roczników i do kronik. Tymczasem w niemieckich źródłach w ogóle nie zauważono chrztu Mieszka. Wspomniał o nim dopiero pół wieku później kronikarz Thietmar. Również on nie zająknął się ani słowem o tym, że do wydarzenia doszło w Niemczech.

Chrzest na miniaturze zamieszczonej w „Vita gloriossime virginis Mariae atque venerabilis matris filii dei vivi veri et unici”, Wenecja, XIV wiek.

Co do zasady nie powinno się wyciągać wniosków z milczenia źródeł, ale w tym przypadku dysponujemy naprawdę silnymi argumentami. Thietmar miał prawdziwą obsesję na punkcie cywilizacyjnej niższości Słowian. Co więcej miał głęboki, wręcz osobisty uraz do Piastów. Nie przepuściłby okazji do podkreślenia, że w celu przyjęcia chrześcijaństwa wielkopolski władca musiał pofatygować się aż do Niemiec. Tym bardziej, że przecież biskup Ratyzbony Michał był doskonale znaną mu postacią.

Wypada zaprosić przyjaciół

To tajemnicze milczenie źródeł wybrzmiewa znacznie silniej, niż mogłoby się wydawać. Pozwala odrzucić koncepcję chrztu w Ratyzbonie, ale zmusza też do przemyślenia okoliczności i daty wydarzenia.

Chrzty władców były ceremoniami o międzynarodowym wydźwięku. Zapraszano na nie wysoko urodzonych gości, ściągano rzesze biskupów, by koncelebrowali uroczystą mszę, wymieniano dary i gratulacje. W przypadku Mieszka należałoby się spodziewać szczególnie hucznej oprawy.

Zaledwie parę, góra paręnaście miesięcy wcześniej, książę gościł na dworze cesarskim i został uznany za oficjalnego przyjaciela imperatora Ottona I Wielkiego. Był to tytuł przyznawany niezwykle rzadko, a barbarzyńscy wodzowie – do jakich zaliczał się w tym czasie Mieszko – właściwie nigdy nie mogli liczyć na amicitię cesarza. Dla księcia Wielkopolski Otton zrobił wyjątek, najwidoczniej był więc szczerze zainteresowany dalszymi losami państwa Piastów. Mieszko okazałby mu despekt, gdyby zaniechał zaproszenia cesarskich przedstawicieli (a może i samego cesarza) na swój chrzest.

Po podobnym zaproszeniu nie ma śladu. Żadnej wzmianki o niemieckiej delegacji wysłanej na wschód, żadnej informacji o samym akcie chrztu w rocznikach śledzących życie cesarskiego dworu. Dziwna sprawa, biorąc pod uwagę, że przez większość 966 roku Otton przebywał w Niemczech, zapewne głównie w swoich posiadłościach w Saksonii. O rzut kamieniem od Wielkopolski!

A może Boże Narodzenie?

Ten fakt zmusza do przemyślenia daty chrztu, szczególnie, że za Wielkanocą nie przemawiają żadne źródła. Od daty zaproponowanej przez Dowiata bardziej prawdopodobne wydaje się chociażby Boże Narodzenie 966 roku. Wtedy cesarz był już w Italii i wieści o chrzcie Mieszka rzeczywiście mogłyby go ominąć.

Święcenie wody chrzcielnej. „Mszał franciszkański”, XIV wiek.

Na dobrą sprawę nie należy jednak wykluczać żadnej daty. Do chrztu mogło dojść w dowolne względnie ważne święto czy choćby w… zwyczajną niedzielę. Skąd taki pomysł? Po prostu wszystko co wiemy o chrystianizacji Polski wskazuje, że chodziło o jedną wielką prowizorkę.

Jedyny taki chrzest

Chrzest Mieszka tylko pozornie przypomina podobne ceremonie organizowane w innych krajach. W przypadku Czech, Rusi, Węgier, Danii czy nawet państewka Wiślan zawsze znamy polityczne okoliczności chrystianizacji, a często także imiona biskupów, którzy przynieśli nową religię do danego kraju. Standardem jest, że kontakty z chrześcijaństwem rozwijają się przez kilkadziesiąt lat, zachodnia kultura stopniowo przenika na dane ziemie, a dopiero zwieńczeniem trudnego i długotrwałego procesu jest decyzja księcia o konwersji. Państwo Piastów to jednak wyjątek.

Tutaj nie było kaznodziejów z zachodu, ani gmin wyznających nową religię. Zażyłe relacje z chrześcijańskimi mocarstwami nawiązano najwyżej parę lat wcześniej. Nikt nie wymagał od Mieszka chrztu – dzisiaj możemy już powiedzieć właściwie z całą pewnością, że na zmianę wyznania nie nalegali Czesi, ani Niemcy. Praski książę Bolesław bez wahania oddał swoją córkę za mąż poganinowi, Otton I Wielki też nie miał problemu z zawarciem przyjaźni z bałwochwalcą. Co więcej, wszyscy bezpośredni sąsiedzi Mieszka byli poganami: Pomorzanie, Prusowie, Ślązacy, Słowianie Połabscy. Napór chrześcijaństwa wciąż nie był odczuwany, a odrzucenie wiary przodków musiało wydawać się decyzją przedwczesną i wysoce nierozsądną.

Zaprowadzenie chrześcijaństwa w wyobrażeniu Jana Matejki.

Jeśli Mieszko mimo to zawierzył Bogu chrześcijan, to bez dwóch zdań kierował się emocjami i osobistymi przekonaniami. Tak właśnie twierdzili wszyscy późniejsi kronikarze. I doskonale wiedzieli oni, kto przekonał księcia do tak radykalnego kroku: Mieszko ochrzcił się pod wpływem żony.

Zasługa jednej kobiety

Dobrawa wykorzystała lęki i ambicje małżonka. Wiedziała, że wódz jest zafascynowany chrześcijańską kulturą, ale przede wszystkim – doskonale zdawała sobie sprawę z faktu, że jego władza wisi na włosku.

Mieszko prowadził trudną wojnę z sąsiednim Związkiem Lutyckim i konsekwentnie tę wojnę przegrywał. Lutycy grabili jego państwo, wygrali dwie bitwy odnotowane w źródłach, a nawet zabili książęcego brata. By przeciwstawić się ich kolejnym atakom, Mieszko zawarł sojusz z Czechami przypieczętowany małżeństwem. Teraz, w 966 roku, wojna wkroczyła w decydującą fazę. Piast przygotowywał się do walnej bitwy. Konfrontacji, która mogła w najgorszym razie pozbawić go tronu i życia, a w najlepszym – uczynić go najpotężniejszym władcą w tej części Europy.

Chrzest w Jordanie na miniaturze z kodeksu Williama z Nottingham, XIV wiek.

Wielokrotne przegrane musiały zachwiać zaufaniem Mieszka do starych bogów. A jeśli nie, to przynajmniej podważyły przekonanie księcia o tym, że w chwili próby ci bogowie opowiedzą się po stronie Piastów, nie zaś ich wrogów. To od tej chwili wszystko zależało i Dobrawa bez wątpienia skorzystała ze sposobności, by omotać męża.

W opowieściach, których z zainteresowaniem słuchał Mieszko, zaczęła odwoływać się do zbrojnych triumfów odnoszonych z  imieniem Chrystusa na ustach. Nie musiała sięgać daleko. Bitwy jej ojca, który zjednoczył Czechy, sukcesy wuja, świętego Wacława, ale i morze krwi, w którym tonęło słowiańskie Połabie, podbijane przez Niemców. Wszystko to działo się z błogosławieństwem chrześcijańskiego Boga. Mieszko też miał szansę skorzystać z Jego łaski – wystarczyło w porę Mu zaufać. A przede wszystkim: w porę zaufać Dobrawie.

Księżna Dobrawa w wyobrażeniu Michała Stachowicza – litografa tworzącego w epoce romantyzmu. Ilustracja pochodzi z książki „Żelazne damy”.

Wielka prowizorka

Decyzja nie musiała być wcale efektem wielomiesięcznych rozmyślań i przygotowań. Nie musiały jej poprzedzać posty i długi katechumenat. Chrzest mógł się odbyć zupełnie spontanicznie, a celebransem był nie zaproszony specjalnie na tę okazję biskup, ale prosty prezbiter ze świty Dobrawy.

W efekcie żaden niemiecki hierarcha nie mógł sobie przypisać zasługi nawrócenia Mieszka, a cesarz przebywający w Italii dopiero po fakcie dowiedział się o jego decyzji. Nawet Thietmar, dobrze zaznajomiony z polską polityką, miał mętlik w głowie. Swoim czytelnikom przekazał dwie sprzeczne informacje na temat tego, ile razy Dobrawa musiała łamać post, by zjednać sobie zaufanie męża.

Paradoksalnie najwięcej o sprawie mówi relacja innego kronikarza, Widukinda. Człowieka, który tworzył za życia Mieszka, wychwalał politykę cesarza, a mimo to nic nie wiedział o chrzcie Piasta. Przekazał jednak inną informację. 22 września 967 roku Mieszko zwyciężył w wielkiej bitwie z Lutykami. Dla księcia to był czytelny znak. Nowy Bóg właśnie udowodnił swoją moc, a nowa religia – wykazała swoją wyższość nad wiarą przodków.

***

Źródła:

Artykuł powstał w oparciu o literaturę i materiały zebrane przez autora podczas prac nad książką „Żelazne damy. Kobiety, które zbudowały Polskę”. Dowiedz się więcej klikając TUTAJ. Poniżej wybrane pozycje bibliograficzne:

1. W. Abraham, Organizacja kościoła w Polsce do połowy wieku XII, wyd. 2, Wodzisław Śląski 2010.
2. J. Banaszkiewicz, Dąbrówka „christianissima” i Mieszko poganin (Thietmar, IV, 55–56, Gall I, 5–6) [w:] Nihil superfluum esse, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000.
3. M. Dembińska, Wzorzec kobiety słowiańskiej w kronikach Galla Anonima, Kosmasa i Nestora [w:] Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Gawinowa, Warszawa 1991.
4. J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1997.
5. J. Dowiat, Metryka chrztu Mieszka I i jej geneza, Warszawa 1961.
6. G. Labuda, Księżna Dobrawa i książę Mieszko jako rodzice chrzestni Polski piastowskiej [w:] Scriptura custos memoriae. Prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001.
7. R. Michałowski, Chrystianizacja monarchii piastowskiej w X–XI wieku [w:] Animarum Cultura. Studia nad kultura religijna na ziemiach polskich w średniowieczu. Struktury kościelno-publiczne, red. H. Manikowska, W. Brojer, Warszawa 2008.
8. G. Pac, Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku – studium porównawcze, Toruń 2013.
9. A. Pleszczyński, Początek rządów Bolesława Chrobrego [w:] Viae historicae. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001.
10. B. Sawyer, Women and the Conversion of Scandinavia [w:] Frauen in Spätantike und Frühmittelalter. Lebensbedingungen, Lebensnormen, Lebensformen, red. W. Affeldt, Sigmaringen 1990.
11. J.T. Schulenburg, Forgetful of Their Sex. Female Sanctity and Society, ca. 500–1100, Chicago 1998.
12. D.A. Sikorski, Kościół w Polsce Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Rozważania nad granicami poznania historycznego, Poznań 2013.
13. J.A. Sobiesiak, Bolesław II Przemyślida (†999), Kraków 2006.
14. S. Zakrzewski, Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Warszawa 1921