Najwyższa pora powiedzieć to głośno: Amerykanie sprzeciwiali się upadkowi ZSRR!

W połowie 1991 roku Związek Radziecki chwiał się w posadach, ale jego los był daleki od przesądzonego. Przywódcą ruchu demokratycznego był wówczas Borys Jelcyn, prezydent rosyjskiej republiki federacyjnej. George Bush wcale go jednak nie wspierał. Opowiadał się za reprezentantem starego porządku, Michaiłem Gorbaczowem. To zresztą nie wszystko.

W krajach tworzących ZSRR wzmagały się nastroje niepodległościowe. Amerykanie tymczasem… przekonywali ich mieszkańców, że zamiast żądać wolności, wszyscy powinni pozostać w sowieckim imperium. Dlaczego?

Choć Borys Jelcyn był rzecznikiem demokratycznych reform w Rosji, nie cieszył się poparciem Amerykanów (fot. Kremlin.ru, CC BY 3.0).

Tchórzostwo George’a Busha

Stosunek USA do tych wydarzeń opisuje Serhii Plokhy w książce „Ostatnie imperium”. Wykorzystał on odtajnione niedawno dokumenty prezydenckiej administracji George’a Busha. Wyłania się z nich nowy obraz jego polityki w ostatnich dniach ZSRR. Jak pisał jeden z amerykańskich dyplomatów:

Nie sądzę, by latem 1991 roku ktokolwiek po stronie amerykańskiej zakładał realną możliwość rozpadu Związku Sowieckiego. (…) obawialiśmy się, że jeśli udzielimy jawnego wsparcia ruchom nacjonalistycznym, wybuchnie przemoc, co mogłoby oznaczać utratę kontroli nad bronią nuklearną w niektórych republikach.

Strach przed „Jugosławią z atomówkami”, w jaką miał zamienić się Związek Radziecki w razie swojego rozpadu, wyznaczał zatem kierunek amerykańskiej polityki.

1 sierpnia 1991 amerykański prezydent przemawiał w parlamencie Ukrainy i powiedział tam, że Wolność to nie to samo co niepodległość. Ostrzegł jednocześnie przed propagatorami samobójczego nacjonalizmu opartego na nienawiści etnicznej.

Artykuł został oparty na książce Serhija Płochija pt. „Ostatnie imperium. Historia upadku Związku Sowieckiego” (Znak Horyzont 2015).

Przekaz był jasny: USA popierały Gorbaczowa i jego reformy, ale sprzeciwiały się rozpadowi ZSRR i niepodległościowym dążeniom tworzących go republik. Przemówienie to wywołało duże niezadowolenie ukraińskich demokratów i mniejszości ukraińskiej w Stanach. Publicysta New York Timesa nazwał je wprost tchórzowskim.

USA płyną z prądem

Trzeba przyznać, że latem 1991 roku wszystko zdawało się iść po myśli George’a Busha i jego administracji. 17 marca 1991 odbyło się referendum, w którym 76,4% mieszkańców ZSRR (z wyłączeniem państw bałtyckich, Gruzji, Armenii i Mołdawii) uznało zachowanie Związku przy życiu za niezbędne.

W lipcu Borys Jelcyn i Michaił Gorbaczow, prezydent ZSRR, doszli do porozumienia w sprawie… podmiany jednego słowa. Na miejsce związku socjalistycznych republik miał powstać Związek Suwerennych Republik Radzieckich.

Michaił Gorbaczow cieszył się dużym zaufaniem George’a Busha. Na zdjęciu obaj prezydenci podpisują układ o zaprzestaniu produkcji broni chemicznej i rozpoczęciu niszczenia jej zapasów (fot. George Bush Presidential Library, ID: P13385-08; domena publiczna).

Miała to być federacja krajów o szerokiej autonomii, ale wspólnej walucie, armii i polityce zagranicznej. Podpisanie nowego traktatu związkowego zaplanowano na 20 sierpnia.

Wszystko załamało się, gdy w nocy z 18 na 19 sierpnia w Moskwie doszło do próby zamachu stanu, w którym twardogłowi komuniści próbowali zatrzymać demokratyczne reformy i nadanie autonomii republikom związkowym.

Pucz się nie udał, ale bardzo osłabił pozycję Gorbaczowa, wzmacniając jednocześnie Jelcyna. Doprowadził też do likwidacji Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i deklaracji niepodległości ze strony Ukrainy, a następnie Białorusi i republik środkowoazjatyckich (pisaliśmy o tym więcej w innym naszym artykule). Tymczasem USA ograniczały się właściwie… do obserwowania sytuacji.

Głównie autorzy amerykańskiej polityki zagranicznej w 1991 roku. Obok George’a Busha m.in. jego osobisty doradca ds. bezpieczeństwa Brent Scowcroft, sekretarz stanu James Baker, sekretarz obrony Richard „Dick” Cheney i zastępca Scowcrofta Robert Gates (fot. National Archives and Records Administration, id. 186429, domena publiczna).

Jak pisze Serhii Plokhy w „Ostatnim imperium”:

Biały Dom wciąż tylko reagował na szybko zmieniającą się sytuację. (…) Prezydent (…) i jego doradca ds. bezpieczeństwa narodowego Brent Scowcroft obawiali się, że nadmierna aktywność Stanów Zjednoczonych mogłaby doprowadzić do kolejnego zamachu stanu.

Amerykański spisek? Ależ skąd!

USA nie miały jasnej strategii wobec rozwoju sytuacji w ZSRR. Kiedy sekretarz obrony Richard Cheney namawiał do aktywnego działania na rzecz rozpadu sowieckiego imperium, spotkał się ze sprzeciwem reszty administracji z prezydentem włącznie. Wszystko, na co zdecydowali się Amerykanie, to uznanie niepodległości republik bałtyckich, a i to zrobili z obawami o osłabienie władzy centralnej w Związku. Zdecydowano również o kontynuacji rozmów z Gorbaczowem na temat dalszej redukcji arsenałów jądrowych.

W listopadzie, w przededniu ukraińskiego referendum w sprawie niepodległości, w Białym Domu wciąż dominowały poglądy przeciwników działań na rzecz rozpadu ZSRR. Dopiero naciski ze strony Kongresu, prasy, Richarda Cheneya i mniejszości ukraińskiej w USA sprawiły, że Bush zdecydował się uznać samodzielność Ukrainy, jeśli jej mieszkańcy opowiedzą się za nią w głosowaniu.

Nie oznaczało to jednak, że USA pogodziło się z końcem ZSRR. Jeszcze 30 listopada Bush wyraził nadzieję w rozmowie z Gorbaczowem, że międzynarodowe uznanie Ukrainy nakłoni ją do powrotu do rozmów na temat nowego traktatu związkowego. Było to oczywiście myślenie życzeniowe, nie mające nic wspólnego z rzeczywistością

90% Ukraińców poparło niepodległość ich kraju. A stanowcza postawa władz w Kijowie zadecydowała o ostatecznym rozwiązaniu ZSRR. Nastąpiło ono 8 grudnia 1991 roku w Wiskulach w Puszczy Białowieskiej. Amerykanie byli jedynie dalekimi obserwatorami tych wydarzeń. Rozpad ZSRR nie był więc efektem spisku CIA, jak wierzą do dzisiaj niektórzy Rosjanie, czemu dają wyraz również w najważniejszych rosyjskich mediach.

Losy radzieckiego arsenału atomowego były głównym zmartwieniem amerykańskiej administracji (fot. National Nuclear Security Administration / Nevada Site Office Photo Library, domena publiczna).

Grzech pychy

Trzeba przyznać, że amerykańskie obawy nie były zupełnie bezpodstawne. Wojny wybuchły w Mołdawii, Górskim Karabachu na południowym Kaukazie i w środkowazjatyckim Tadżykistanie. Rosyjskie groźby rewizji granic z Ukrainą wysuwane nieśmiało w 1991 roku spełniają się właśnie na naszych oczach.

Na razie jednak wydawało się, że wszystko skończyło się pomyślnie dla USA. Republiki postsowieckie z wyjątkiem Rosji miały pozostać państwami wolnymi od broni atomowej. Arsenał jądrowy ZSRR był bezpieczny, na gruzach sowieckiego imperium nie doszło do wielkiej wojny, lecz jedynie lokalnych konfliktów.

W tej sytuacji szykujący się do wyborów George Bush postanowił wykorzystać rozpad wielkiego rywala do celów politycznych. 28 stycznia 1992 roku prezydent USA wygłaszał tradycyjne orędzie o stanie państwa i wypowiedział znamienne słowa: Z Bożą pomocą Ameryka zwyciężyła w zimnej wojnie. (…) Zimna wojna nie skończyła się tak po prostu, lecz została wygrana.

Artykuł został oparty na książce Serhija Płochija pt. „Ostatnie imperium. Historia upadku Związku Sowieckiego” (Znak Horyzont 2015).

W USA zwyciężyło przekonanie, że na świecie pozostała tylko jedna znacząca potęga, czyli Stany Zjednoczone. Bush zapowiedział walkę o wolność na całym świecie w imię bezpieczeństwa amerykańskich dzieci. I wyjaśniał, że nie zawaha się przed użyciem wojska: Oto niezbity fakt: siła jako środek zapewniający pokój nie jest grzechem; izolacjonizm jako środek zapewniający bezpieczeństwo nie jest cnotą.

Cały świat obserwował wcielenie tych poglądów w życie w byłej Jugosławii, w Afganistanie, Iraku, a ostatnio w Libii. Można natomiast polemizować na temat tego czy rzeczywiście wielkie plany Busha przyniosły „zwycięstwo pokoju” czy może raczej destabilizację współczesnego świata.

Źródło:

Serhii Plokhy, Ostatnie imperium. Historia upadku Związku Sowieckiego, Znak Horyzont, Kraków 2015.