Co sprawiło, że Jakub Szela został masowym mordercą?

Martwy boleścią, na wszystko niedbały, choć krew zamarza głód wnętrze rozdziera, toczył do koła wzrok błędny zdziczały; z zimna i głodu umiera – tak wyobrażał sobie smutny koniec „Zbója Galicyjskiego z roku 1846” poeta Władysław Ludwik Anczyc. Ten działacz kulturalny, farmaceuta, poeta i dziennikarz bez wątpienia miał prawo życzyć Szeli makabrycznej śmierci. Sam brał udział w powstaniu krakowskim w 1846 roku i spędził wiele lat w austriackim więzieniu.

W dużym stopniu to jemu zawdzięczamy dzisiejsze wyobrażenia o Jakubie Szeli jako bezwzględnym bandycie. Jak wyjaśniałem w artykule poświęconym ostatnim latom życia „chłopskiego króla”, w kwestii jego emerytury Anczyc zupełnie rozszedł się z prawdą.

Szela nie tylko nie umarł z głodu, ale został wręcz nagrodzony za swoje „dokonania”. Wobec burzliwej dyskusji towarzyszącej tamtemu tekstowi warto chyba pochylić się nad moment właśnie nad jednym z tych dokonań – najgłośniejszą zbrodnią prowodyra rabacji galicyjskiej.

Władysław Ludwik Anczyc. Nikt inny nie miał równie wielkiego wpływu na to jak postrzegamy dzisiaj Jakuba Szelę…

Szela – nie potwór

Trudno oprzeć się sile poetyckiej wizji słusznej dziejowej zemsty na mordercy rodaków. Ja mordowałem starców i matki – wyznaje poetycki zbój – paliłem dwory, a niewinne dziatki wypruwałem z matek łona. Jedna pociecha tylko przebiega mu przez myśl w ostatnich chwilach życia: Wy to starosty! jegry, urzędniki, Coście do mordów zagrzewali wściekle, Czekam was czekam potępieńcy w piekle, Do mnie!.. do mnie!.. rozbójniki.

W tej wersji zbój zrozumiał swój grzech, żałuje i w pokorze czeka na potępienie. Za takiego zbója dobry chrześcijanin powinien się nawet pomodlić.

Artykuł powstał między innymi w oparciu o książkę „Jak(ó)b Szela. (14) 15 lipca 1787 – 21 kwietnia 1860” (Warszawa 2014).

Jak różna to postać od postaci historycznej. Od żyjącego naprawdę, zawziętego, mszczącego się na swoich Panach chłopa, którego rabacyjny szał historyk Tomasz Szubert, w książce „Jak(ó)b Szela” podsumowuje następująco:

O skali nienawiści, jaką Szela żywił do swoich przeciwników nawet po ich śmierci, świadczy fakt, że zbiorowy grób [ofiar rzezi] wykopany został w obrębie Skamielnej, nieopodal Kopalin, dawnej kości niezgody.

Ale jak to? To była jakaś kość niezgody? Był jakiś spór? No właśnie. Był.

Zła krew

Postać Szeli tak już jest zmitologizowana, że zapominamy o człowieku z krwi kości. W roku 1846 miał już niemal 60 lat. Nie był porywczym młodzieniaszkiem, ale średnio-zamożnym chłopem, darzonym w swojej gminie sporą dozą szacunku, który całe życie spędził próbując zapewnić sobie i swojej rodzinie dobrobyt. Nie było to życie ani lekkie ani wesołe.

Z pierwszego małżeństwa na sześcioro dzieci wieku dorosłego dożywa tylko dwoje. Drugie małżeństwo najprawdopodobniej skończyło się ucieczką żony. Trzecie, bardziej trwałe, przyniosło jednego tylko potomka.

W trakcie wojny francusko-austriackiej najprawdopodobniej służył w wojsku, zapewne brał udział w bitwie pod Ulm (8-15 października 1805). Po powrocie przez jakiś czas gospodarzył wspólnie – choć niezbyt zgodnie – z bratem i macochą.

Trudno dziś dociec – nawet tak uważnemu badaczowi jak Tomasz Szubert – jaki dokładnie przebieg miał spór pomiędzy Szelą i jego panami: szlachecką rodziną Boguszów. Niewątpliwie chodziło o ziemię. Zapewne o cześć ojcowizny, która w roku 1828 przypadła macosze Szeli, a nie jemu (być może była to forma kary za wcześniejsze spalenie chaty ojca).

Co Jakub robił po tym, jak utracił gospodarstwo? Nie wiadomo. Szela był sprawnym cieślą. Być może to było źródło jego utrzymania. Zresztą, po pewnym czasie otrzymał inną zagrodę, w Smarżowej.

Polacy walczą, chłopi się bogacą?

Stosunki z dworem zaczęły ponownie psuć się po powstaniu listopadowym. Czy Szela skorzystał na politycznym zamieszaniu, donosząc i denuncjując wspierającą powstanie szlachtę? A może po prostu skorzystał z okazji by się wzbogacić pod nieobecność czujnego oka Pana i zaprzestał wykonywania powinności pańszczyźnianych?

Tak czy siak stosunki z dworem stają się bardzo napięte. Pod adresem Szeli wysuwane są podejrzenia o zamordowanie Żyda Maślanki, o pobicie lub gwałt trzynastoletniej dziewczynki. Tym razem jednak chłopi zaczynają czuć wsparcie miejscowych urzędników cesarskich, którzy muszą przeciwstawiać się polskiej szlachcie.

fot.domena publiczna

Jakub Szela na drzeworycie z 1848 roku.

Kwota „za głowę” byłego powstańca staje się narzędziem walki – skutecznym narzędziem. Dzięki chłopom udaje się na przykład wyłapać partyzantów Józefa Zaliwskiego.

Dekada przed rabacją upływa właśnie w takiej atmosferze. Dwór stara się wysunąć zarzuty względem Szeli, ale Boguszom nie udaje się udowodnić niczego poważniejszego, niż tylko uchylanie się od pańszczyzny.

I do tego zresztą potrzebowali Boguszowie podstępu – przekupując wysłanego przez Szelę „zastępcę”. Szela, choć niepiśmienny, od kilkudziesięciu lat (od 1822 roku) pełnił funkcję deputowanego, czyli reprezentanta gminy w sporze z Panem.

Zapewne i ta funkcja nie zaskarbiała mu sympatii Boguszów. Tym bardziej, ze Szela nie wahał się skarżyć do wszystkich możliwych instancji i na wszystkie możliwe sprawy.

Austriacy nie sprowokowaliby chłopów do buntu, gdyby nie powstanie krakowskie. Ale Szela nie stanąłby na jego czele, gdyby nie jego spór z Boguszami.

Same liczby skarg są imponujące: od 1822 gmina złożyła 22 skargi, sam Szela 30, a pozostali chłopi 36. Gospodarze żalili się na ucisk, wykorzystywanie i zabieranie gruntów. Podobnie jak oszczerstwa przeciwko Szeli, większość skarg przeciw dworowi nie znajdowała potwierdzenia. Ale złej krwi zbierało się coraz więcej. Już wkrótce miała popłynąć szerokim strumieniem.

Rabacja, zainspirowana przez starostę tarnowskiego Józefa Breinla, wybuchłaby zapewne również bez pomocy Szeli. Jednak dzięki swojemu sporowi z Boguszami i doświadczeniu w „obronie” chłopów stał się on idealnym materiałem na buntownika. Władze zaborcze skrzętnie ten fakt wykorzystały.

Koniecznie przeczytaj także o tym, co stało się z Jakubem Szelą po rabacji galicyjskiej!

Bibliografia:

1. Tomasz Szubert, Jak(ó)b Szela. (14) 15 lipca 1787 – 21 kwietnia 1860, Warszawa 2014.
2. Ks. Stefan Dembiński, Rok 1846. Kronika dworów szlacheckich zebrana na pięćdziesiątą rocznicę smutnych wypadków lutego, Jasło 1896.
3. Władysław Ludwik Anczyc, Zbój galicyjski z roku 1846, 1848.