Czterystu Polaków, którzy przetrwali Katyń. Dlaczego pozwolono im przeżyć?

Czytając większość prac poświęconych zagładzie polskich jeńców wojennych przetrzymywanych w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie otrzymujemy zazwyczaj informacje na temat przyczyn, przebiegu jak i skutków tego haniebnego, a zarazem bezprecedensowego czynu. Kłopotliwe i niejasne powody ocalenia pewnej części polskich żołnierzy sprawiają, iż kwestia ocalonych jest traktowana marginalnie.

Profesor Stanisław Swianiewicz,  który w ostatniej chwili uszedł spod luf  NKWD w Katyniu, w swej książce „W cieniu Katynia” twierdził, że powody ocalenia 3% jeńców były tak samo tajemnicze jak i przyczyny zamordowania pozostałych 97% jeńców.

Czy to był tylko przypadek?

Kolejny z ocalałych Józef Czapski uważał, że nie było specjalnego klucza według którego pozostawiano przy życiu polskich wojskowych – o tym czy ktoś ocalał czy też trafił do dołów śmierci decydował zupełny przypadek.

Generał Jerzy Wołkowicki (siedzi drugi z prawej) nie podzielił losu tysięcy polskich oficerów zamordowanych przez Sowietów w 1940 r. za sprawą kilku zdań wypowiedzianych 35 lat wcześniej.

W swych „Wspomnieniach starobielskich” rotmistrz Czapski tak charakteryzuje grupę ocalałych, wśród których się znalazł: Była tam cała gama stopni i przekonań, od gen. Wołkowickiego do szeregowca, od ludzi którzy zrobili sobie krasnyj ugołok, do skrajnych zwolenników ONR.

Socjalistyczna przeszłość. Nawet przypadkowa

Michała Romma ocalić miał szczęśliwy przypadek, był bowiem krewniakiem i imiennikiem znanego radzieckiego reżysera Machaiła Romma twórcy filmu „Lenin w październiku”.

Słynnego generała Wołkowickiego uratowało zapewne kilka zdań wypowiedzianych 35 lat wcześniej, kiedy to w czasie wojny rosyjsko-japońskiej, jako miczman, sprzeciwił się kapitulacji okrętu. Postawa Wołkowickiego sprawiła iż stał się chodzącą legendą marynarki rosyjskiej, utrwaloną w popularnej powieści „Cuszima”.

Przyjaciel enkawudzisty

Ocalały z Ostaszkowa Franciszek Bator, zawdzięczał życie pomyłce enkawudzisty w jednym z przejściowych obozów, został wzięty za Czecha z Legionu Czesko-Słowackiego, przez co w dokumentach sowiecki żołdak zapisał go jako Franc Bator.

Stefan Suchy, młody policjant również osadzony w Ostaszkowie, przetrwał, ponieważ uciekł z transportu śmierci. Podporucznik Mintowt-Czyż uniknął śmierci dzięki temu iż oficer NKWD rozpoznał go jako towarzysza dziecięcych zabaw w Chersoniu, gdzie obaj mieszkali.

Groby polskich generałów zamordowanych przez NKWD w Katyniu (żródło: Bundesarchiv; lic. CC-BY-SA).

Zygmunt Berling twierdził, że to zadeklarowaniu w przeprowadzonej w obozie Starobielskim ankiecie chęci pozostania w ZSRR zawdzięcza swój dalszy byt.

Wyrachowane kalkulacje

Specyficzny charakter totalitarnego państwa, jakim był Związek Radziecki sprawiał, że nie było tam miejsca na odruchy współczucia wobec więźniów, a o ich ocaleniu decydowały najczęściej czynniki bardzo przyziemne. Jeśli Sowieci rozmyślnie decydowali o oszczędzeniu życia danej osoby, to podstawowym kryterium była przydatność do realizacji krótko i długofalowych planów państwa radzieckiego.

Z ogólnej liczby 395 osób blisko 90 ocalono na wniosek starań ambasady niemieckiej, władz litewskich oraz interwencji innych państw. W tej grupie znajdowali się np. wspomniany rotmistrz Józef Czapski, powiązany z arystokracją europejską, kapitan Olgierd Ślizień, porucznik Ryszard Stiller, Wacław Komarnicki czy też Bronisław Młynarski, syn znanego dyrygenta Emila Młynarskiego.

Wśród ocalałych znalazła się grupa około 100 osób, które sympatyzowały z ZSRR bądź też załamały się podczas przesłuchań poprzez co podjęły współpracę agenturalną ze służbami sowieckimi.

fot.domena publiczna

Zygmunt Berling ocalił życie dlatego, że poszedł na współpracę z NKWD.

Niekiedy wystarczyło mieć potrzebną Sowietom wiedzę. Wspomniany na samym początku prof. Swianiewicz ocalił życie zapewne dlatego, że był wybitnym znawcą gospodarki i ekonomii hitlerowskich Niemiec. Stał się więc w ten sposób doskonałym źródłem informacji dla stalinowskiego wywiadu.

Niezależnie od indywidualnych przyczyn, ocalenie setek Polaków miało kluczowe znaczenie dla polskiej historii. To właśnie oni mogli osobiście opowiedzieć o tym, co zaszło w Katyniu, Charkowie, Bykowni czy Miednoje. Oni też stali się obrońcami pamięci o pomordowanych.

Bibliografia:

1. Czapski J., Wspomnienia starobielskie, Rzym 1945.
2. Jaczyński S., Ocaleni od zagłady. Losy oficerów polskich ocalałych z masakry katyńskiej, Warszawa 2012.
3. Swianiewicz S., W cieniu Katynia, Warszawa 1990.
4. Zawodny K.J., Katyń, Lublin – Paryż 1989.
5. Zbrodnia nie ukarana – Katyń, Twer, Charków, Warszawa 1996.