Jedyny taki bunt! Powstanie więźniów Gułagu

Rzeczywiście, historycy znają tylko jeden przypadek, gdy zorganizowana grupa łagierników chwyciła za broń. Na dodatek wszystko zaczęło się od zwyczajnej plotki…

Był październik 1941 r. i już od czterech miesięcy trwała krwawa wojna Związku Radzieckiego z Trzecią Rzeszą. Właśnie wtedy w łagpunkcie „Lesoried”, wchodzącym w skład kompleksu nowych łagrów Workuty w Republice Komi, pojawiła się brzemienna w skutki pogłoska.

Z ust do ust podawano sobie wieść, że w związku z ciągłymi postępami Niemców, władze obozu są zdecydowane w razie konieczności rozstrzelać wszystkich więźniów politycznych! Miało to dotyczyć nawet tych, którzy już odsiedzieli swoje wyroki, a teraz byli wolnonajemnymi pracownikami łagru. I chociaż informacja była wyssana z palca, to jednak część łagierników – znając łatwość, z jaką NKWD przychodziło mordowanie ludzi – postanowiła wzniecić bunt.

Kto stanął na ich czele? Czyżby jeden z więźniów, na co wskazywałby zdrowy rozsądek? W żadnym razie! Prowodyrem był… komendant łagpunktu „Lesoried” Mark Andriejewicz Rietiunin. On również swego czasu został skazany za działalność „kontrrewolucyjną” i teraz – wierząc plotce – wolał zginąć z bronią w ręku niż dać się potulnie zarżnąć jak owca.

Więźniowie łagru przy pracy… Nic dziwnego, że się zbuntowali. Dziwne, że tylko raz!

Niestety niewiele wiadomo na temat przygotowań do rebelii poczynionych przez Rietiunina i jego towarzyszy. Możemy tylko zacytować Anne Applebaum, która w książce „Gułag” stwierdziła: z późniejszych wypadków wynika […], że było to wystąpienie starannie przygotowane. Pewne jest natomiast to, że na początku grudnia 1941 r. w „punkcie obozowym” przebywało 202 mężczyzn, z czego 108 stanowili więźniowie polityczni i właśnie wśród nich rekrutowali się przyszli buntownicy.

Od plotki do rebelii

Do samej akcji przystąpiono w sobotę 24 stycznia 1942 r. Data nie została wybrana przypadkowo. Właśnie na ten dzień przypadała kąpiel obozowych strażników. W całą intrygę został wtajemniczony Chińczyk Liu Fa, który zajmował się łaźnią. Zakomunikował on swoim „klientom”, że jego przybytek będzie czynny tylko do siedemnastej, a co za tym idzie powinni się pospieszyć. W efekcie większość strażników udała się tam jednocześnie.

Ust’-Usa: na zdjęciu i na dzisiejszej mapie Rosji.

Na to właśnie czekał Liu Fa. Gdy niczego nieświadomi enkawudziści rozkoszowali się gorącą kąpielą, Chińczyk zabarykadował drzwi, a pozostali buntownicy zajęli się rozbrajaniem garstki wartowników, którzy trwali na swych posterunkach.

Trzech spośród nich stawiło opór, jednak na niewiele się to zdało. Łagiernicy jednego zabili, drugi został ranny, trzeciemu odebrano broń. W sumie więźniowie zdobyli dwanaście karabinów oraz cztery rewolwery.

Po wszystkim strażnicy zostali zamknięci w szopie do przechowywania warzyw, zaś buntownicy włamali się do obozowego magazynu, gdzie Rietiunin zawczasu zgromadził spory zapas zimowej odzieży (płaszcze, buty, kurtki, kufajki, spodnie, czapki i rękawiczki).

Nadeszła pora, by podjąć trudną decyzję: co dalej? Część właśnie oswobodzonych więźniów – około 60 – którzy nie chcieli brać udziału w buncie po prostu uciekła w leśne ostępy, reszta pod wodzą Marka Andriejewicza ruszyła do oddalonego o kilkanaście kilometrów miasteczka Ust’-Usa.

Mapa Związku Radzieckiego z zaznaczonymi łagrami. Ich liczba to najlepszy dowód na opresyjność komunistów (autor: Antonu; lic. CC ASA 3.0).

Po dotarciu na miejsce podzielili się oni na dwie grupy. Pierwsza z nich zaatakowała więzienie, druga w tym samym czasie uderzyła na urząd pocztowy. Przeprowadzona z zaskoczenia operacja zakończyła się pełnym sukcesem. Atakujący zdobyli areszt i uwolnili 38 osadzonych, z których 12 zasiliło szeregi rebeliantów. Również budynek poczty wpadł w ręce łagierników.

Sprawy się komplikują…

Były to jednak miłe złego początki. Po pierwszym szoku ludność Ust’-Usy zaczęła stawiać twardy opór. Kilka osób zabarykadowało się w miejscowym komisariacie milicji i wykorzystując znajdującą się tam broń przystąpiło do wymiany ognia z napastnikami. Inni zorganizowali obronę miejscowego lotniska, na którym stacjonowały dwa samoloty.

Ponadto jednemu z milicjantów udało się dotrzeć konno do sąsiedniego łagpunktu Pola-Koria, gdzie złożył meldunek o tym, co dzieje się w Ust’-Usie. Niemniej jednak złożone przez niego wyjaśnienia były na tyle mgliste, że komendant obozu doszedł do wniosku, iż miejscowość została zaatakowana przez… Niemców. Mimo wszystko wysłał na odsiecz 15 swoich ludzi.

W międzyczasie w Ust’-Usie trwała zacięta walka pomiędzy rebeliantami i mieszkańcami broniącymi posterunku milicji. Atakującym udało się co prawda pojmać i rozbroić kilku obrońców, jednak nie potrafili zdobyć samego budynku.

Po całonocnych bojach, które kosztowały ich dziewięciu zabitych, jednego rannego i aż 40 wziętych do niewoli, Rietiunin zdecydował o zmianie taktyki.

Powstańcy zaniechali dalszych prób szturmu i ruszyli na „podbój” sąsiedniego miasteczka – Kożwy. Nie wiedzieli wszakże o pewnym drobnym szczególe. Zapobiegliwi włodarze Ust’-Usy, obawiając się ataku niemieckich spadochroniarzy, ukryli w pobliskim lesie radiostację, za pomocą której teraz rozpaczliwie wzywali pomocy.

Tymczasem Mark Andriejewicz i jego ludzie niemal bez walki zajęli duży kołchoz usytuowany nieopodal miasta. Co prawda nie przekonali oni kołchoźników do przyłączenia się do rebelii, ale w miejscowym urzędzie pocztowym udało im się odebrać nadany otwartym tekstem komunikat o nadciągających posiłkach milicyjnych, mających zakończyć całą „ kontrrewolucyjną imprezę”.

Smutny finał

W tej sytuacji nie pozostawało im nic innego jak opuścić główny trakt i szukać schronienia w tundrze. Znaleźli je niedaleko – na farmie reniferów. Pogoń nie zamierzała jednak dawać za wygraną! O świcie 28 stycznia cały teren został otoczony i wywiązała się trwająca cały dzień, regularna bitwa. Z okrążenia udało się ujść z życiem ledwie nieco ponad trzydziestu rebeliantom.

Typowy barak w łagrze. No cóż, eksluzywny hotel to to nie był (fot. z Muzeum Okupacji na Łotwie, lic. CC ASA 3,0; fot. Marcin Szala).

Ukryli się oni w myśliwskim szałasie w nieodległych górach, część z nich zdecydowała się walczyć do ostatniego naboju, inni postanowili szukać szczęścia w lasach. Tak dla pierwszych, jak i drugich los okazał się mało łaskawy. Tych, którzy zostali na miejscu wybito do nogi, zaś uciekinierów bezlitośnie tropiła i wyłapywała milicja. Rietiunin oraz kilku innych więźniów 31 stycznia popełnili samobójstwo, po tym jak zostali otoczeni przez pościg.

Artykuł powstał między innymi w oparciu o książkę Anne Applebaum pt. Gułag (Świat Książki 2005).

Jednak to jeszcze nie koniec tej smutnej historii. Schwytanych łagierników – w sumie 49 – poddano torturom i ostatecznie w sierpniu 1942 r. stracono. Z kolei samego Rietiunina – jak pisze w swej książce pt. „Zatruty pokój” Gregor Dallas – uznano za faszystę pragnącego się sprzymierzyć z nazistowskimi Niemcami.

Zaniepokojeni komunistyczni przywódcy pragnęli za wszelką cenę zapobiec podobnym „incydentom”.  Dlatego też podjęli drastyczne kroki prewencyjne. W drugiej połowie sierpnia 1942 r. do komendantów wszystkich łagrów trafiło memorandum o nasileniu się działalności kontrrewolucyjnej w obozach pracy poprawczej NKWD. Jego adresaci zostali zobowiązani do pozbycia się w ciągu dwóch tygodni elementów kontrrewolucyjnych i antysowieckich. Rzecz jasna pokłosiem rozkazu było istne polowanie na czarownice. Zaowocowało ono – jak pisze autorka „Gułagu” – „ujawnieniem” wielkiej liczby rzekomych organizacji spiskowych: od irkuckiego „Komitetu Wyzwolenia Ludu”, po „Rosyjskie Stowarzyszenie Odwetu na Bolszewikach”, zdemaskowane w Omsku.

W podsumowującym całą akcję raporcie stwierdzono, że w latach 1941-1944 w obozach wykryto 603 ugrupowania antypaństwowe i terrorystyczno-dywersyjne, zrzeszające łącznie 4640 uczestników.

Represje po stłumieniu buntu sprawiły, że wyssana z palca plotka zamieniła się w rzeczywistość i kosztowała życie setki niewinnych ludzi.

Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, że znakomita większość z tych 4640 nieszczęśników nie miała z zarzucaną im działalnością żadnej styczności. Wielu skazano na śmierć i tym samym wyssana z palca plotka zamieniła się w prawdę…

Źródła:

1. Anne Applebaum, Gułag, Świat Książki, 2005.
2. Gregor Dallas, Zatruty pokój. 1945 – wojna, która się nie skończyła, Bukowy Las, 2012.
3. Siergiej Piskunow, Ust’-Usinskoje wosstanije 1942 g. (Wosstanije Rietiunina).