Stany Zjednoczone… Islandii?

Pomijając oczywiste różnice pomiędzy rzeczywistością X i XV-XVI wieku, historia podboju Islandii w zaskakującym stopniu przypomina wielki wyścig do „Nowego Świata”, jaki rozegrał się u progu nowożytności. Tyle tylko, że w rolach głównych występowali wówczas szwedzcy i norwescy podróżnicy, a nie kupcy z Italii, Hiszpanii czy Portugalii.

IX wiek: Epoka wielkich odkryć

Trudno dzisiaj określić z całą pewnością kto jako pierwszy dopłynął do Islandii – wyspy odległej od Skandynawii o niemal 1000 kilometrów. To osiągnięcie przypisało sobie kilku różnych wikińskich żeglarzy.

Prawdopodobnie najwcześniej o brzegi Islandii otarł się Szwed Gardar Svavarsson, który około 860 r. zboczył z kursu na Hebrydy (i to o dobre 700 kilometrów!). Nie różnił się pod tym względem wiele od Kolumba – dopłynął nie tam gdzie chciał, ale szybko zwęszył nadarzającą się okazję.

W przeciwieństwie do XV-wiecznego odkrywcy Ameryki nie zdołał natomiast wrócić na Islandię i założyć na niej jakiejkolwiek osady. W porywach skromności zdążył tylko nadać tej ziemi nazwę – oczywiście od własnego imienia: Gardarsholm. Jak zapewnie się domyślacie, odeszła ona w zapomnienie razem z nim…

To właśnie na tego typu statkach przybywali na Islandię odkrywcy (rekonstrukcja łodzi Wikingów, fot. Softeis, lic. CC BY-SA 2.5).

Na dłużej na Islandii zagościł dopiero Norweg, Flóki Vilgerdarson, który wyruszył do nowej krainy już kilka lat po Gardarze (kto by pomyślał, że wtedy tak szybko rozchodziły się nowinki geograficzne). Z wyprawy nie był szczególnie ukontentowany, ale podobno przyczynił się światu wymyślając nazwę nowoodkrytej wyspy. W kronice z przełomu XI i XII wieku zapisano:

Flóki wszedł na wysokie wzniesienie i ujrzał, na północy za wzgórzami, fiord pełen dryfującego lodu. Nazwali zatem to miejsce Islandią [Krainą Lodu] i takie miano nosi od tamtej pory.

Podróżnicy spędzili w odległej krainie dwie zimy i dopiero przy drugiej próbie zdołali wrócić do Norwegii. Spośród wszystkich uczestników wyprawy zadowolony był ponoć tylko niejaki Thorolf, który utrzymywał, że na wyspie, którą odkryli, z każdego źdźbła trawy kapało masło. Nazwano go zatem Maślanym Thorolfem.

Islandia na mapie „Carta marina” Olausa Magnusa.

Prawdopodobnie dopiero usłyszawszy o tej wyprawie, na Islandię popłynął kolejny awanturnik, Norweg imieniem Ingolf, choć także i on uznał samego siebie za odkrywcę nowej wyspy. Innym pretendentem do tego tytułu był Norweg Naddoddr, który wcześniej jako pierwszy dotarł na Wyspy Owcze.

W każdym razie z tej sporej grupy żeglarzy to nie kto inny, ale wspomniany Ingolf jako pierwszy podjął ryzyko założenia w odległym kraju stałej osady. W ten sposób powstał Reykjavik, a miało to według tradycji miejsce w 874 roku. Dalej poszło już z górki…

Wikińskie Eldorado

Pod koniec X wieku Norwegią rządził uznawany przez wielu za despotę Harald Pięknowłosy. Autorzy wydanej niedawno przez PWN książki „Państwa Wikingów” tłumaczą, że zgodnie ze średniowiecznymi sagami pierwszymi mieszkańcami Islandii byli:

regionalni wodzowie oraz ich rodziny i stronnicy uciekający przed tyranią monarchy. Stworzyli w kolonii społeczeństwo trzymające się tradycyjnego sposobu życia, który w ojczyźnie niszczony był nowym, agresywnym stylem rządzenia.

Co ciekawe dokładnie tak samo konieczność emigracji do Nowego Świata wyjaśniali sobie 600 lat później angielscy purytanie – jedni z pierwszych kolonistów w Stanach Zjednoczonych, którzy w dotychczasowej ojczyźnie czuli się prześladowani.

Purytanie byliby dumni z islandzkich kolonistów (powrót Rogera Williamsa z Anglii, drzeworyt na podstawie obrazu C.R. Granta, źródło: domena publiczna).

Życie pod butem króla rzeczywiście musiało ciążyć wikińskim indywidualistom. Islandia momentalnie stała się dla nich prawdziwą ziemią obiecaną. Według kroniki autorstwa Ariego Thorgilssona – stanowiącej najdokładniejsze źródło poświęcone wczesnej historii Islandii – już po 60 latach cała dobra ziemia na wyspie została zajęta. A to właśnie po ziemię, za którą w ojczyźnie musieliby płacić, Norwegowie wyruszali na Islandię.

Poza tym czekały tam na nich pełne ryb rzeki i świetne pastwiska. Prowadzono prawdziwą akcję reklamową, która ściągała coraz to nowych i nowych osadników. Jedna z „promocyjnych” sag powtarzała podstawowe hasła tej kampanii: zwierzęta pasą się tam same zimą, (…) są tam ryby w każdej rzece i jeziorze (…) [a] ludzi nie nękają ataki królów i złoczyńców.

Emigracja przybrała tak wielką skalę, że norweski król w końcu wprowadził… opłaty za opuszczanie kraju. Trudno oczywiście mówić o dokładnych liczbach, ale szacuje się, że koniec końców populacja średniowiecznej Islandii osiągnęła 40 000 mieszkańców. Fenomenalnie wysoka liczba, jeśli weźmiemy pod uwagę, ze nawet dzisiaj na tej wyspie żyje tylko 300 000 osób.

Od anarchii do zniewolenia

Podobnie jak Ameryka Północna w pierwszym wieku kolonizacji, także Islandia była początkowo krajem istnego chaosu. Osadnicy uciekający przed władzą państwową stworzyli kraj rządzony przez anarchię zgodnie z zasadą „wolnoć, Tomku, w swoim domku”. Tak naprawdę wyspa nie stanowiła jednej całości, ale raczej zbiór wielu niezależnych, niewielkich kolonii.

Aby zaradzić waśniom w 930 roku stworzono w końcu Althing – zwoływane co roku zgromadzenie elit całej kolonii. Ten zwierzchni organ pod pewnymi względami przypominał późniejszy o kilka wieków Kongres Stanów Zjednoczonych, który także powołano w celu pogodzenia interesów różnych kolonii.

Sesja Althingu, islandzkiego odpowiednika Kongresu, według XIX-wiecznego malarza W. G. Collingwooda (źródło: domena publiczna).

Podręczniki do historii nazywają dzisiaj Althing (nieco na wyrost) najdłużej istniejącym parlamentem na świecie, a sam ustrój Islandii wręcz pierwszą demokracją od czasów Grecji. Nawet jeśli tak wzniosłe słowa mają jakikolwiek sens w odniesieniu do Islandii, to sielankowy obraz bogatej w żywność, surowce i ziemię kolonii szybko rozpadł się ze szczętem.

Najpierw na przeludnionej wyspie zabrakło drewna, które trzeba było sprowadzać z Norwegii. Następnie skończył się wszelki opał, przez co zimą trzeba było ogrzewać chaty… końskim łajnem. W końcu opad pyłu po wybuchach wulkanów spustoszył środowisko, ograniczając dostęp do żywności.

Na te wszystkie problemy nakładały się próby przymusowej chrystianizacji Islandii, podejmowane w ostatnich latach X wieku przez norweskiego króla Olafa Tryggvasona. Na wyspie doszło niemalże do wojny domowej, a także oficjalnie usankcjonowanych prześladowań chrześcijan.

Håkon IV (z lewej). Z niego to był kawał skurczysyna…

W końcu Althing przyjął nową religię, ale dopiero po tym jak bezwzględny król… wziął do niewoli przebywających z wizytą w Norwegii członków możnych islandzkich rodów i zagroził, że ich wszystkich zabije, jeśli wyspa się nie nawróci.

Kolejni władcy Norwegii z coraz większą pokusą spoglądali na odległą, ale uzależnioną od ich pomocy (a przede wszystkim sprzedaży drewna) kolonię. Kiedy na tronie w 1217 roku zasiadł bezwzględny i przebiegły Håkon IV, stało się oczywiste, że dni niezależności i anarchii dobiegają końca.

Monarcha szczuł na siebie poszczególne islandzkie rody, zlecał skrytobójstwa i podjudzał możnowładców do wojen. Wystarczyło kilka lat, by niemal wszyscy jego wpływowi przeciwnicy na Islandii postradali życie. W końcu około 1262 roku, u kresu życia Håkona, Islandia zrzekła się swojej niezależności i uznała zwierzchność władców Norwegii. Niepodległość odzyskała dopiero w 1918 roku.

Źródło:

• Angelo Forte, Richard Oram, Frederik Pedersen, Państwa Wikingów. Podboje, władza, kultura. Wiek IX-XI, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.