Sto tysięcy niewolników rocznie? To europejskie państwo przez 300 lat przodowało w handlu żywym towarem

Jeśli Afryka rzeczywiście była w Londynie w modzie, stanowiła również przyczynę, wiszącego w powietrzu kryzysu etycznego, który miał ukształtować brytyjską politykę zagraniczną na następne półwiecze. Pod koniec XVIII wieku handel na wybrzeżach Gwinei – które nazywano wówczas zgodnie z najważniejszymi na danym terenie towarami, czyli kością słoniową, złotem, niewolnikami i zbożem – stał się kluczowym elementem gospodarki. Od połowy wieku do 1772 roku wartość handlu afrykańskiego wzrosła siedmiokrotnie, do niemal miliona funtów rocznie.

fot.domena publiczna

Wielka Brytania handlowała żywym towarem przez ok. 300 lat, wyprzedzając w tym niemal wszystkie inne europejskie państwa. Rysunek z książki „The Negro in American history” (1914).

„Jakże doniosłą wagę ma nasz handel z Afryką – pisał tamtego roku anonimowy angielski kupiec. – To pierwsza zasada i fundament zasad pozostałych, najważniejsza siła napędowa, wprawiająca w ruch wszystkie koła”. Walutą w dużej części transakcji byli ludzie: kapitanowanie statków z Londynu, Liverpoolu i Bristolu wymieniali broń palną produkowaną w Birmingham i wschodnioangielskie tkaniny na niewolników, których wysyłano do utrzymujących płynność finansową brytyjskiej gospodarki plantacji tytoniu i cukru w Indiach Zachodnich.

Tak relacjonuje handlową działalność brytyjskiego imperium Charlie English, w swoim najnowszym historycznym reportażu „Przemytnicy książek z Timbuktu”. Dla mieszkańców Afryki był to koszmar. Schwytani gdzieś w interiorze kontynentu, wymierali masowo już po drodze na wybrzeże. Historyk Joseph Miller w książce „Way of Death” wyliczył, że ginęła w ten sposób mniej więcej połowa transportowanych. Być może dożywałoby ich nieco więcej, gdyby byli łapani przez białych – widzących w nich towar, o który choć trochę należy zadbać.

Tymczasem Afrykańczycy chwytani byli zazwyczaj przez samych Afrykańczyków – członków innych, zwaśnionych z nimi wspólnot (więcej o tym przeczytasz TUTAJ). Brutalność tych łapanek była wpisana w wielowiekową tradycję permanentnej wojny plemiennej, a sam zysk miał znacznie drugorzędne.

fot.domena publiczna

Handel niewolnikami na obszarze Oceanu Atlantyckiego zapoczątkowali w XVI wieku Portugalczycy. Ale to Anglicy wiedli prym w transporcie czarnych z Afryki do Ameryki. Na ilustracji obraz François-Auguste Biarda „Handel niewolnikami”.

Kiedy już niedobitki dotarły do punktu zbytu na wybrzeżu, najpierw czarnoskórzy musieli czekać na zapełnienie ładowni – co znów kosztowało życie spory ich odsetek – później zaś, spędzić kilka tygodni pod pokładem statku, w zamkniętej i niewentylowanej ładowni. W XVIII wieku śmierć jednej czwartej „ładunku” uznawano za koszt możliwy do zaakceptowania. Przeważnie umierał co siódmy kandydat na niewolnika. W taki właśnie sposób, z Afryki do Ameryki, „w latach 60. XVIII wieku brytyjskie statki przewoziły przez Atlantyk 42 000 niewolników rocznie, więcej niż którekolwiek inne europejskie państwo” – referuje Charlie English.

Statystyka masowej śmierci

Po raz pierwszy przywieziono czarnoskórych niewolników do Wirginii (gdzie angielscy koloniści założyli swoją osadę) w 1619 roku. Od tego momentu ekonomia i jej prawa były bezlitosne. Mówiąc jej językiem, następował stały wzrost zarówno liczby samych transportów, jak i ich ludzkiej zawartości. Paul Johnson w swojej „Historii Anglików” szacuje, że tylko w 1768 roku przywieziono łącznie z Afryki 100 tysięcy ludzi.

Rzecz jasna, nie robili tego wyłącznie Anglicy – żywy towar chwytali i transportowali też Francuzi, Hiszpanie i Portugalczycy. To jednak handel angielski stanowił dobrze ponad 60% całej wymiany. Dane te potwierdzał z grubsza starszy historyk, David Macauly Travelyan, który pisząc o roku 1771, wspominał o 53 tysiącach niewolników przewiezionych na 188 angielskich statkach, które wyruszyły z Londynu, Bristolu i Liverpoolu.

Lata bywały pod tym względem z pewnością nierówne, podobnie jak proporcje. Hiszpania i Portugalia stopniowo wypadały z gry i im dalej w wiek XVIII, tym bardziej cały ciężar globalnego handlu niewolnikami spadał właśnie na Anglików. Podana przez Charlie’ego Englisha liczba 42 000 rocznie jest więc uśredniona i dotyczy przede wszystkim początku drugiej połowy wieku XVIII. Do roku 1807 dostarczali oni do Ameryki mniej więcej 40–60 tysięcy niewolników rocznie, co łącznie (w ciągu całej kolonialnej działalności Wielkiej Brytanii) dawałoby liczbę około 10 milionów.

Wspomniany już Paul Johnson zauważył, że „w chwili uzyskania niepodległości, niewolnicy stanowili jedną piątą amerykańskiego społeczeństwa”. Zapomniał dodać, że po uzyskaniu wolności przez Stany Zjednoczone handel niewolnikami trwał jeszcze dobre trzydzieści lat, co wystarczyło, by dowieźć do USA dodatkowe półtora miliona ludzi.

W sam raz dla Anglika, za mało dla Anglii

Historycy zwykle uważali handel niewolnikami za jeden z najbardziej intratnych przedsięwzięć handlowych XVIII wieku. A nawet, że to właśnie on był motorem angielskiej rewolucji przemysłowej, industrializacji Wysp, czy szerzej – imperialnej pozycji Wielkiej Brytanii w tamtym okresie. Opinię tę podzielali niemal wszyscy, dopóki za analizę zjawiska nie wzięli się ekonomiści.

Okazało się wówczas, że owszem, handel żywym towarem pozwalał niektórym zbić małe fortuny, wpływał na zamożność pewnych obszarów, ale nigdy nie był tak rentowny, aby w sposób istotny przyczynić się do gospodarczego rozwoju Imperium. Dość powszechnie przyjmuje się, że opłacalność tego biznesu była zbliżona do innych gałęzi handlu i dostarczała kupcowi zysku rzędu 10%. Liczbę tę najsilniej i najdłużej podważał historyk Joseph E. Inikori sugerując, że w obliczeniach zaniża się cenę zbytu niewolników, a zawyża ich śmiertelność podczas transportu. Po żmudnych obliczeniach on również, koniec końców, przyznał, że nawet przy rentowności 40%, nie przełożyłoby się to znacząco na gospodarkę całego Królestwa.

Historyk ekonomii, Stanley Lewis Engerman, zestawił zysk z handlu żywym towarem z ówczesnym dochodem narodowym Wielkiej Brytanii i wyszło mu na to, że stanowił on średnio 1%, a po 1770 – 1,7%. „Powinno to trochę pohamować zapędy tych, którzy twierdzą, że handel niewolnikami miał zasadnicze znaczenie dla powstania kapitału przemysłowego w okresie rewolucji przemysłowej” – konkludował profesor.

fot.autor nieznany – Part of the Blakeslee Collection/ domena publiczna

Handel czarnoskórymi nie okazał się tak intratny, jak Europejczycy przypuszczali. Czy było więc warto? Na zdjęciu niewolnik z bliznami po biczowaniu.

Roger Anstey był jeszcze bardziej powściągliwy i szacował udział zysków z handlu niewolnikami w powstawaniu brytyjskiego kapitału na nie więcej niż 0,11%. To w sam raz dla angielskiej korporacji, ale zbyt mało dla Anglii. Współczesny tamtym wydarzeniom klasyk ekonomii, Adam Smith, słusznie więc pisał o gospodarce opartej na niewolnictwie, jako zupełnie nieefektywnej. Skąd zatem tak długie zajmowanie się handlem żywym towarem przez brytyjskie imperium?

Punkt zwrotny

Całe to rozwleczone w czasie ludobójstwo do pewnego stopnia przełożyło się na imperialną ekonomię. Handel niewolnikami nie był wszak fenomenem odizolowanym, lecz wpisywał się w pewien ciąg finansowo-przemysłowych zjawisk, niegdyś nazywanym „handlem w trójkącie”, dziś natomiast „systemem atlantyckim”.

Okręty wypływające głównie z Liverpoolu, miały ładownie pełne lokalnych wyrobów bawełnianych. W Afryce wymieniano je na niewolników, zaś w Ameryce – tychże czarnoskórych na bawełnę, którą dostarczano do fabryk w okolicach Liverpoolu. Oczywiście nie tylko. Z Ameryki przywożono również towary ekskluzywne, jak herbata, kawa, czy cukier i to w takich ilościach, że wkrótce przestały być one luksusowymi. Za panowania Karola II Stuarta (zm. 1685) herbatę pijały wyłącznie elity, w specjalnych lokalach oferujących kulinarne ciekawostki. Już sto lat później historyk Fryderyk Eden pisał:

Każdy kto zada sobie trud i wstąpi do chat w Middlesexie i Surrey w porze posiłku, ujrzy, że w ubogich rodzinach herbata jest nie tylko codziennym napojem rano i wieczorem, ale że się ją powszechnie pija w dużych ilościach także do obiadu.

fot.Sémhur/ CC BY-SA 3.0

Schemat handlu trójkątnego w epoce nowożytnej. Europejczycy przewozili do Afryki różne materiały. Następnie wymieniali je na niewolników, których następnie transportowano do amerykańskich plantacji, skąd pozyskiwano towary na europejski kontynent.

Ta wymiana handlowa na trzech kontynentach pobudzała więc w naturalny sposób lokalne ośrodki, kreowała modę (np. bawełniana odzież wyparła wtedy właśnie z Anglii wełnianą) i tworzyła specjalizacje nastawione na ich zaspokajanie. Prawda jest jednak taka, że jeśli w ogóle można mówić o jakimkolwiek pożytku płynącym z epoki niewolnictwa, to nie były nim pieniądze, lecz myśl.

To właśnie pod koniec XVIII stulecia, po trosze na fali filozofii oświeceniowej, ale z pewnością też purytańskich prądów religijnych, pojawiła się idea powszechnej wolności człowieka i – po raz pierwszy – zniesienia niewolnictwa. Brytyjski historyk George Macaulay Travelyand nazywa ten moment „punktem zwrotnym w dziejach świata” i tak rozwija ten wątek:

Gdyby niewolnictwo i handel niewolnikami trwały w dalszym ciągu przez wiek XIX, zbrojne w nowy oręż rewolucji przemysłowej i nowoczesnej wiedzy, kraje podzwrotnikowe stałyby się olbrzymią farmą niewolniczą wyzyskiwaną przez białych, a narody europejskie we własnych swych krajach uległyby rozkładowi wskutek niedomagań, tak charakterystycznych dla cywilizacji opartej na pracy niewolniczej, od których zginęło starożytne cesarstwo rzymskie.

Historyk mówi tu o roku 1807, kiedy abolicjonistyczne lobby pod kierownictwem Williama Wilberforce’a, zdołało przeforsować ustawę o zakazie handlu niewolnikami, co bezpośrednio doprowadziło do całkowitego zniesienia niewolnictwa na terenie Imperium w roku 1833.

Inspiracją do napisania artykułu była najnowsza książka Charlie Englisha „Przemytnicy książek z Timbuktu” (Wydawnictwo Poznańskie 2018), w której autor splata historię afrykańskiego królestwa z teraźniejszością, tworząc opowieść pełną napięć.

Brutalność tego procederu wzbudzała zresztą poważny opór społeczeństwa już, co najmniej, od stulecia. Jak relacjonuje Charlie English w reportażu historycznym „Przemytnicy książek z Timbuktu”:

(…) Brytyjczycy powoli zaczynali mieć wyrzuty sumienia. W latach 70. [XVIII wieku] 10 000 czarnych pracowało w Anglii na służbie, a do lat 80. ukazała się niewielka seria popularnych książek, przedstawiająca szkodliwe skutki handlu. Szczególnie „The Interesting Narrative of the Life of Olaudah Equiano” (Interesujące przypadki z życia Olaudaha Equiano) stały się klasyczną pozycją dla kwakierskich aktywistów, sprzeciwiających się niewolnictwu, którzy mieli zainicjować ruch abolicjonistyczny. Według (…) członków Klubu Sobotniego (…) odnalezienie innych afrykańskich towarów dawało widoki na kres handlu niewolnikami.

Wilberforce miał więc nieco ułatwione zadanie, choć trzeba przyznać, że metody jakie wykorzystał były niezwykle nowoczesne; niemal XX-wieczne. Rozpoczął mianowicie – oczywiście w skali stosownej do ówczesnych możliwości – kampanię społeczną, promująca abolicjonizm. Jak pisał dalej Travelyan:

Metoda, za pomocą której dokonało się to nawrócenie, zapoczątkowała sama przez się nową epokę w brytyjskim życiu publicznym. Ruch przeciwko handlowi niewolnikami był pierwsza udaną agitacją propagandową nowoczesnego typu, a jej metody znalazły później naśladowców w tysiącach towarzystw i lig – politycznych, religijnych, filantropijnych i kulturalnych – jakie charakteryzowały Anglię XIX stulecia.

fot.domena publiczna

Po lewej William Wilberforce, jeden z głównych przeciwników handlu niewolnikami na przełomie XVIII i XIX wieku (obraz Johna Risinga), po prawej – statek do przewożenia niewolników z 1831 roku (rysunek Roberta Walsha).

Dzikus też człowiek?

To ważne, bowiem mimo formalnych ograniczeń, handel niewolnikami – choć w ograniczonym stopniu – trwał jednak nadal. Trzeba bowiem pamiętać, że zakaz dotyczył wyłącznie terytoriów samego Imperium. Do niektórych krajów arabskich, Stanów Zjednoczonych, czy państw Czarnej Afryki wciąż sprzedawano czarnoskórych i nikt tego w praktyce nie kontrolował. Inicjatywa w tej kwestii wychodziła oddolnie, tak choćby, jak w przypadku – opisanego przez Charlie’go Englisha – Jamesa Richardsona.

Ewangelik James Richardson wstąpił do Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Przeciw Niewolnictwu w dniu jego założenia w 1839 roku i szczególnie zainteresował się kwestią handlu przez Saharę. W 1845 badania doprowadziły go do aż do Oazy Ghat w Fazzanie, w drodze powrotnej zaś podrzucił ministrowi spraw zagranicznych, lordowi Palmerstone’owi, pomysł wyprawy do jeziora Czad. Jej celem miało być zastąpienie handlu niewolnikami handlem towarami wyprodukowanymi w Wielkiej Brytanii.

Rzecz jednak ciekawa, że wszystkie te inicjatywy dotyczyły niemal wyłącznie Afrykańczyków i Afryki – być może na fali filozofii oświeceniowej i idei „szlachetnego dzikusa”. Historia Wielkiej Brytanii nie odnotowała natomiast większych protestów, przeciwko sprzedawaniu w niewolę Irlandczyków, których w XVII wieku dostarczono do Ameryki kilkadziesiąt tysięcy…

Bibliografia:

1. David Brion Davis, The Problem of Slavery in the Age of Revolution: 1770–1823, Londyn 1999.
2. Charlie English, Przemytnicy książek z Timbuktu, Poznań 2018.
3. Jerzy Z. Kędzierski, Dzieje Anglii, Warszawa 1986.
4. David S. Landes, Bogactwo i nędza narodów, Warszawa 2015.
5. Ephraim Lipson, The Economic History of England, Londyn 2016.
6. George Macaulay Trevalyan, Historia społeczna Anglii, Warszawa 1961.
7. Bronisław Nowak, Ekspansja europejska w Afryce w XVII-XVIII w., w: Historia Afryki do początku XIX w., red. Michał Tymowski, Wrocław 1996.
8. John Thornton, Africa and Africans in the Making of the Atlantic World, 1400–1800, Londyn 1998.
9. Henryk Zins, Historia Anglii, Wrocław 1971.
10. Henryk Zins, Kupcy i kidnaperzy, Lublin 2001.

Niezwykła historia afrykańskiego królestwa, gdzie przeszłość przeplata się ze współczesnością: