Janina Lewandowska. Kim była jedyna kobieta, która zginęła w Katyniu?

Janina Lewandowska, z domu Dowbor-Muśnicka, 3 września 1939 roku wyruszyła z domu z kartą mobilizacyjną w kieszeni. Chciała stanąć do walki w obronie Polski. Pozostawiła za sobą dom i rodzinę, w tym męża, którego poślubiła 50 dni wcześniej, i z którym nie zdążyła jeszcze nawet zamieszkać. Wierzyła w to, że jej wykształcenie w dziedzinie radiotelegrafii i dyplom pilota motorowego z Wyższej Szkoły Pilotażu na podpoznańskiej Ławicy mogą przysłużyć się ojczyźnie.

fot.domena publiczna

Janina Lewandowska była jedyną kobietą, która z grupą polskich oficerów trafiła do obozu w Kozielsku.

Nigdy nie wzięła jednak udziału w walkach. Nie dotarła nawet do wyznaczonej jednostki. Utknęła w zbombardowanej przez Niemców Nekli. Tam spotkała ewakuującą się na wschód 3. Bazę Lotniczą z Ławicy pod dowództwem kapitana Józefa Sidora. Przyłączyła się do niej. Wspólnie przedzierali się przez ogarniętą wojną Polskę aż do 22 września, kiedy otoczeni przez czołgi radzieckie złożyli broń i zostali wzięci do niewoli. Lewandowską i Sidora oddzielono od grupy i wywieziono. Najpierw trafili do obozu w Ostaszkowie, a później przeniesiono ich do Kozielska.

W mundurze czy bez?

Dlaczego Janina, pozostająca w cywilu i wykształcona w muzycznym konserwatorium, a nie w szkole oficerskiej, została skierowana do obozu dla wojskowych? Nie zabrano jej dwóch kolegów z Poznańskiego Aeroklubu, którzy wraz z nią wyruszyli na wojnę. Obaj zostali osadzeni w obozie przejściowym. Do Ostaszkowa i Kozielska nie trafili także niżsi stopniem lotnicy.

fot.Bundesarchiv, Bild 101I-121-0011A-23 / CC-BY-SA 3.0

W tym samym dniu kiedy Lewandowska została pojmana, w Brześciu odbyła się parada zwycięstwa Wehrmachtu oraz Armii Czerwonej.

Naoczny świadek zdarzenia, Teodor Łagoda, twierdzi, że Lewandowską internowano wraz z Sidorem, bo już wówczas miała mundur podporucznika pilota. Być może, jak sugerowała dziennikarka Wanda Dybalska, dostała go od lotników, gdy pochwaliła się pistoletami odziedziczonymi po ojcu generale. Nie wszyscy przystają jednak na tę wersję wydarzeń. Stanowczo sprzeciwia się jej autorka beletryzowanej biografii Lewandowskiej, Henryka Wolna-Van Das. Jak twierdzi:

Mundur dostała dopiero w obozie, najpewniej w Kozielsku. Stało się to z inicjatywy rady generalskiej, z generałem Henrykiem Odrowążem Minkiewiczem na czele. Musieli się zorientować, że Janka została rozpracowana przez NKWD, i żeby ją chronić przed strażnikami, sowieckimi żołdakami, nadali jej fikcyjny stopień podporucznika lotnictwa i znaleźli dla niej jakiś mundur, zresztą za duży, bo dziewczyna była drobna. 

Zdaniem Wolnej-Van Das Janinę osadzono wraz z oficerami, bo NKWD zorientowało się, że Janina jest córką Józefa Dowbor-Muśnickiego. Generał nie miał wśród komunistów dobrej prasy. Nic dziwnego – w wydanych w 1935 roku, na dwa lata przed śmiercią wspomnieniach podkreślał, że był pierwszym, który poznał się na „bolszewickiej zarazie”.

fot.domena publiczna

Józef Dowbor-Muśnicki, ojciec Janiny, był zasłużonym oficerem Wojska Polskiego.

Janina Lewandowska stała się więc pośrednio ofiarą swojego własnego pochodzenia. Podczas internowania podała fałszywe dane: zmieniła datę swojego urodzenia z 1908 na 1914 rok, a imię ojca na „Marian”. Czyżby rzeczywiście bała się represji, jakie mogły ją spotkać, gdyby wiedziano czyją jest córką?

Obozowe wspomnienia

Niezależnie od tego, w jakim momencie zdobyła mundur podporucznika wojska polskiego, w obozie Janina przebywała już w randze oficerskiej. I, jak wynika ze wspomnień współwięźniów, godnie nosiła swój tytuł. Zapiski na jej temat znajdują się na przykład w pamiętniku majora Kazimerza Szczekowskiego. „Jest tu w obozie lotniczka – dzielna kobieta, już czwarty miesiąc znosi razem z nami wszelkie trudy i niewygody niewoli, a trzyma się wzorowo” – pisał.

Janinę zakwaterowano w… schowku pod schodami. Tylko tak współwięźniowie mogli zapewnić jej minimum prywatności. Miejsce wkrótce zaczęto żartobliwie określać „Bristolem”. Więcej wiadomości na temat obozowego życia Lewandowskiej Janiny dostarczył były wojewoda poznański, Rafał Adolf Bniński. Za opisem biografa Lewandowskiej, Józefa Grajka, Jerzy A. Wlazło w swojej najnowszej książce „Chłopak z Katynia” referuje:

Powiedział, że ma oddzielne pomieszczenie i że brała udział w życiu konspiracyjnym i religijnym w obozie. Mówił, że brała udział w mszach świętych odprawianych przez księdza Jana Ziółkowskiego, i o tym, że wypiekała hostie do komunii świętej.

fot.domena publiczna

Jedna ze zbiorowych mogił w lesie katyńskim podczas ekshumacji w 1943 roku.

W końcu także ona znalazła się w kolejce skazanych na śmierć. Jej nazwisko pojawiło się na liście numer 0401, pozycja 53. Nazwiska te były podawane telefonicznie przez Moskwę. Szacuje się, że wyrok wykonano po 20 kwietnia 1940 r. Być może 22-go, czyli w dzień jej 32. urodzin…

Jedyna kobieta wśród ofiar

Mimo tego, że ciało Lewandowskiej zostało odkryte wraz ze szczątkami innych ofiar zbrodni katyńskiej, jej bliscy musieli czekać ponad 50 lat na potwierdzenie, że ich żonę, siostrę i kuzynkę zamordowało NKWD. Wiedzieli tylko – o czym poinformował ich Bniński, który był przyjacielem rodziny Dowbor-Muśnickich – że Janina przebywała w obozie w Kozielsku.

Dlaczego rodziny nie powiadomiono o śmierci Lewandowskiej? Wszystko przez to, że Niemcy, którzy w 1943 roku sporządzili spis ofiar, nie włączyli nazwiska kobiety na listę. „W propagandzie liczy się jasność przekazu, toteż dobrze jest eliminować fakty, które ją zakłócają. Kobieta oficer, wtedy rzecz jednak nietypowa, mogła być uznana za taki niejasny, więc zakłócający przekaz fakt” –  wyjaśnia na łamach książki „Chłopak z Katynia” doktor Tomasz Szczepański, pracownik Muzeum Katyńskiego.

Fakt śmierci Lewandowskiej zatajono dla „jasności przekazu”. A wkrótce… zniknęły także jej szczątki. Jak opowiada pisarka i biografka Henryka Wolna-Van Das:

Dzisiaj, dzięki odnalezieniu czaszki Janki, wiemy już, że cała ta sytuacja była dziełem niemieckiego profesora Gerharda Buhtza. To właśnie profesor Gerhard Buhtz z Zakładu Medycyny Sądowej na uniwersytecie w Breslau, uczestnik ekshumacji zwłok ofiar katyńskich w roku 1943, uczynił z czaszki Janki i jej sześciu kolegów oficerów, preparaty przeznaczone do prowadzenia swoich badań naukowych.

Prawda o zamordowaniu Lewandowskiej w Katyniu wyszła na jaw dopiero po upublicznieniu przez przywódców ZSRR dokumentów związanych ze zbrodnią. Na ślad jej szczątków trafiono natomiast dopiero na początku XXI wieku. W rodzinnym grobowcu została złożona w 2005 roku.

fot.MOs810/CC BY-SA 4.0

Model czaszki należącej do Janiny Lewandowskiej. Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Powstańców Wielkopolskich w Lusowie.

Tragizmu historii Janiny Lewandowskiej dodaje fakt, że właściwie tylko przypadkiem stała się jedną z ofiar zbrodni wymierzonej w przedstawicieli polskich elit wojskowych, internowanych w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Nie zdobyła przecież stopnia oficerskiego, choć pochodziła z rodziny o wojskowych tradycjach. Sama kształciła się na… śpiewaczkę, chociaż przed wojną nie udało jej się na tym polu odnieść znaczących sukcesów. Do wojskowego obozu trafiła z powodu pożyczonego munduru. Albo odziedziczonego nazwiska.

Gdyby przeżyła, być może miałaby przed sobą przyszłość jako pilot. Latała od wczesnej młodości. Została pierwszą kobietą, która skoczyła ze spadochronem z wysokości 5 kilometrów. „Odważna, dzielna, szybko podejmowała decyzje, niezwykle samodzielna i z charakterem” – podsumowuje jej osobowość biograf Józef Grajek. Niestety, ta historia skończyła się przedwcześnie.

Bibliografia:

1. Józef Dowbor-Muśnicki, Moje wspomnienia, Zysk i S-ka 2013.
2. Wanda Dybalska, Janka poszła na wojnę, „Wysokie Obcasy” 7.04.2010.
3. Józef Grajek, Porucznik pilot Janina Lewandowska (Biografia), Hemigraf 2005.
4. Jerzy A. Wlazło, Chłopak z Katynia, Agora 2018.
5. Henryka Wolna-Van Das, Spotkania z Janką. Biografia beletryzowana, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emanuela Smołki w Opolu 2010.
6. Dziewczyna z Katynia, rozmowa z Henryką Wolną-Van Das, „Nowa Trybuna Opolska” 15.05.2010.
7. Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, przedm. Władysław Anders, Gryf 1982.