Serce zaklęte w kamieniu. Historia pewnej śmierci i pewnego grobowca

Na Muzułmańskim Cmentarzu Tatarskim przy ul. Tatarskiej – wśród ponad stuletnich mogił, gdzie spoczywają Tatarzy litewsko-polscy oraz inni muzułmanie – moją uwagę przykuł jeden kamienny grobowiec. Swoim wyglądem przypomina minaret. Pięknie zdobiony, z wyrytymi strofami wiersza Zygmunta Krasińskiego pt. „Resurrecturis”: Mnóż ty się jeden przez czyny żyjące, / A będą z ciebie jednego — tysiące! Nie ma co się dziwić, że pomnik robi tak wielkie wrażenie.

Na nagrobku Abdula Halika Usmiego wyryto słowa z wiersza Zygmunta Krasińskiego pt. „Resurrecturis”.

Jest dziełem znakomitego warszawskiego artysty i mistrza kamieniarskiego, Bolesława Sypniewskiego. Na płycie wyryto: Abdul Halik Usmi / Żył lat 29 / Zm. dnia 13 marca 1932. Śmierć w tak młodym wieku zapowiada jakąś tragedię, nagłe wydarzenie, które przerwało młode życie.

Dużo pytań rodziło się w mojej głowie wobec tego zagadkowego pomnika. Jaką tajemniczą historię krył? Kim był ów Abdul? Co stało się powodem jego śmierci?

Kiedy zacząłem poszukiwać informacji na jego temat, okazało się, że Abdul Halik Usmi vel Halik Ahmed Usmi Bey (właściwe imię Halik Abdul-Usmi-Bej) był Turkiem, rodem ze Stambułu. Podobno pochodził ze szlacheckiego rodu, a w Polsce posługiwał się tytułem książęcym.

Nad Wisłę przywiodła go nauka. W Warszawie podjął studia w Wyższej Szkole Handlowej. Jednak przeglądając prasę przedwojenną odkryłem, że bohater tej historii był również kaskaderem. Jako woltyżer dublował kilka ról aktorskich w trudnych scenach w filmach polskiej produkcji. Bardzo zżył się z warszawskim środowiskiem aktorskim. Był częstym bywalcem „Oazy”, bardzo znanej restauracji, mieszczącej się przy ulicy Wierzbowej 9. Również w „Oazie” funkcjonowały kabaret, którego założycielem był Julian Krzewiński i Władysław Walter, dancing i bar-grill room. Alkohol, kobiety, taniec i śpiew – takie połączenie gwarantowało, liczne bójki i pojedynki wśród podchmielonych gości.

Zagadkowy pomnik na Muzułmańskim Cmentarzu Tatarskim (fot. Krzysztof Bassara).

Nie pierwszy i nie ostatni krwawy dramat w „Oazie” rozegrał się w noc sylwestrową 1931 roku. Jego niechlubnym bohaterem był Abdul Halik Usmi. Historia ta wstrząsnęła opinią publiczną w całej Polsce. Na łamach licznych dzienników szeroko komentowano wydarzenia, do których doszło przy Wierzbowej 9. Jak podawał krakowski „Czas” z 2 stycznia 1931 roku:

Dnia 1 stycznia 1931 r. o godzinie 5:45 rano w restauracji „Oaza” przy jednym stoliku siedział major Sobolewski ze sztabu DOK I w towarzystwie dwóch mężczyzn oraz trzech pań. Przy sąsiednim stoliku zajęli miejsca dwaj panowie, a mianowicie Usmi-Halik, student wyższej szkoły handlowej oraz Hamid-Czołak-Zakek, kupiec. Pan Usmi począł w pewnej chwili natarczywie przyglądać się mjr. Sobolewskiemu i ironicznie doń się uśmiechać.

Major Sobolewski chcąc uniknąć awantury uregulował rachunek i wraz z całym towarzystwem opuścili restaurację, udając się do szatni. […] Ponieważ w trakcie ubierania się p. Usmi począł znów prowokować, major Sobolewski zapytał go, czego chce? W odpowiedzi p. Usmi znieważył czynnie majora Sobolewskiego, który zasłonił się ręką. Gdy p. Usmi ponowił uderzenie w rękę mjr. Sobolewski wyjął rewolwer i dwukrotnie strzelił w kierunku Usmi. Po tych strzałach Usmi rzucił się ponownie na mjr. Sobolewskiego, który oddał dalsze trzy strzały, wskutek których p. Usmi został ranny w szyję.

Podczas tej strzelaniny przypadkowo została postrzelona także jedna z osób przebywająca w klubie. Sprawa znalazła swój finał przed sądem.

Bolesław Syrewicz w pracowni na Zamku Królewskim

Z artykułu wynikałoby, że nasz bohater dopuścił się zupełnie niesprowokowanego ataku na honor polskiego oficera. Dalszy bieg historii sugeruje, że nie o to chodziło. Przyczyną jego prawdziwej tragedii stała się miłość. Usmi zakochał się w znanej polskiej aktorce Jadwidze Smosarskiej, uważanej za największą gwiazdę polskiego przedwojennego kina oraz teatru. Turek zabiegał o serce pięknej artystki, lecz ta odrzuciła amanta.

Wrażliwa i niespokojna, ale zarazem żądająca mocnych przeżyć wschodnia dusza tym razem nie wytrzymała. Jak niegdyś napisał Emil Cioran w „Złym demiurgu”: Są noce, gdy przyszłość traci wszelką wagę, a spośród wszystkich jej chwil pozostaje tylko ta, w której postanowimy skończyć z sobą. Osamotniony i niezrozumiany, pogrążony w jakimś nieludzkim bólu, Usmi postanowił się zabić. Niedzielą, wczesnym rankiem, 13 marca 1932 roku w Domu Akademickim przy ul. Akademickiej 5 pozbawił się życia z rewolweru.

Jadwiga Smosarska. Femme Fatale nieszczęsnego Abdula.

Jednak to nie ta wersja wydarzeń przetrwała w pięknej legendzie, powtarzanej od dziesięcioleci w Warszawie. Zgodnie z nią Usmi zmarł tragicznie w pojedynku w 1932 r., mając 29 lat, stając w obronie honoru słynnej aktorki Jadwigi Smosarskiej, której był wielbicielem (cytat za: J. Kałuszka, Tatarski i kaukaski, „Kultura pogrzebu”, 2007, nr 3). Co więcej wieść niesie, że to sama aktorka miała mu ufundować ten nagrobek. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej ktoś opiekował się osamotnioną mogiłą Abdula Halika Usmiego. Podobno odwiedziła ją także sama Smosarska, gdy wiele lat po wojnie powróciła z emigracji w USA.

Źródła:

1. J. Kałuszka, Tatarski i kaukaski, „Kultura pogrzebu”, 2007, nr 3.
2. „Czas”, 1931, nr 2 (3 I), Czas. 1932, nr 63 (17 III).
3. „Goniec Częstochowski”, 1932, nr 62 (16 III).
4. „Kurier Literacko-Naukowy”, 1934, nr 44 (29 X).
5. „Ziemia Radomska”, 1931, R. 4, nr 2.