Gladiatorzy, dzikie bestie i tortury. Siedem sposobów na udane igrzyska w Koloseum

1. Zadbaj o marketing

Na kilka dni przed spektaklem ściany wąskich uliczek pokrywały krwawoczerwone afisze ze skróconym opisem zawodów. Oto treść jednego z zachowanych: 5. i 6. października w Kyme zmierzy się 20 par gladiatorów. Widowisku towarzyszyć będą krzyżowanie skazańców i walki z dzikimi bestiami.

Ku oburzeniu moralistów, owych krzykliwych ogłoszeń nie wahano się umieszczać nawet na przydrożnych nagrobkach. Gdy w przeddzień występu gladiatorzy spożywali na oczach widzów swój ostatni posiłek, chętni otrzymywali wyryte na glinianych mieczykach autografy i lampy w kształcie gladiatorskich hełmów.

Ale z pewnością nie była o również zabawa (fot. Hans Splinter, CC BY-ND 2.0).

Miejscowi wytwórcy dość szybko zwęszyli w tym doskonały interes. Motywami krwawego sportu przyozdabiano niezliczone przedmioty codziennego użytku. Do tych najmniej oczywistych zaliczyć wypada odnalezioną w Pompejach… terakotową butelkę dla niemowlaka.

2. Otocz widzów luksusem

Kiedy publiczność znalazła się już na trybunach, niezawodną metodą na jej oczarowanie było zapewnienie jej komfortu i odrobiny luksusu. Velum – płócienny dach rozpościerany nad trybunami w gorące dni – na nikim nie czynił większego wrażenia. Jak wspomina Seneka, przy specjalnych okazjach nad głowami widzów rozpylano dodatkowo orzeźwiającą mgiełkę (sparsio), niosącą niekiedy zapach szlachetnych wonności.

Najlepiej odgadywał naturę rzymskiego ludu ten, kto postanowił go obdarować. Cesarz Tytus Flawiusz dla uświetnienia otwarcia Koloseum rozkazał ciskać w stronę publiczności drewnianymi kulkami-losami. Widniały na nich wyryte nazwy różnego rodzaju nagród: od pożywienia i biżuterii do całkiem dorodnych niewolników.

Podobnie uczynił jego brat, Domicjan, gdy obsypał zgromadzoną w Koloseum publiczność deszczem egzotycznych owoców, łakoci i rzadkiego ptactwa. Łasy na podarki plebs toczył o nie regularne bitwy, co zresztą samo w sobie mogło stanowić z góry przewidzianą atrakcję.

Walki ze zwierzętami mogły przerodzić się w polowanie dla widzów (fragment mozaiki znalezionej w mieście Zliten w Libii).

Również walki ze zwierzętami (venationes) przeistaczały się z rzadka w czynną rozrywkę dla ludu. Cesarz Probus z okazji triumfu nad plemionami germańskimi nakazał przemienić jeden z rzymskich cyrków w park, po którym swobodnie przechadzały się setki egzotycznych zwierząt. Każdy szczęśliwiec miał prawo do tego, co upolował.

Wreszcie, dla stworzenia teatralnej atmosfery pokazom na arenie towarzyszyły bogate iluminacje i nieskomplikowana muzyka, nadająca rytm toczonym walkom.

3. Oszczędzaj: urządź egzekucję

Sposobem na zmniejszenie kosztów wynajęcia gladiatorów było przeprowadzenie publicznych egzekucji. Co ciekawe, administracja cesarska za niewielką opłatą (taksę ogłoszono w edykcie cesarskim z 177 r.) prowadziła wysyłkę nadliczbowych skazańców (damnatii ad bestias et ad ludum) na prowincję.

Sędziowie stale pilnowali przestrzegania zasad (fot. Michael, CC BY-ND 2.0).

Na oczach widzów poddawano nieszczęśników wymyślnym torturom, a następnie krzyżowano, rzucano wygłodniałym drapieżnikom na pożarcie, rozrywano końmi lub pieczono żywcem na żelaznych tronach. Szczególną popularność zdobyła tzw. tunica molesta, czyli nasączona łatwopalnym materiałem szata, w którą przyodziewano przywiązanego do pala skazańca. Neron oświetlał takimi ludzkimi pochodniami ogrody watykańskie w czasie prześladowań chrześcijan w 64 roku.

4. Bądź kreatywny. Ukrzyżowanie może nie wystarczyć

Wyjątkowo tylko egzekucja przeistaczała się w wyrafinowaną inscenizację. Jeśli wierzyć Marcjalisowi i jego „Księdze widowisk” (Liber spectaculorum) otwarcie Koloseum uświetniono serią krwawych scen mitologicznych. W jednej z nich unieruchomiona w drewnianej krowie kobieta została zmuszona do kopulacji z bykiem. Wcieliła się tym samym w rolę królowej Pazyfae, która powiła monstrualnego Minotaura.

Poeta wspomina także o skazańcu, któremu przypadło odegrać słynny epizod z wczesnej historii Rzymu. Za przykładem Mucjusza Scewoli włożył swą rękę w ogień. Historyczny Scewola ukazał w ten sposób męstwo w obliczu etruskiego króla-okupanta, ukarany człowiek jedynie zabawił w ten sposób rzymską publiczność

O mitologizacji widowisk pisał także Tertulian, chrześcijanin i nieprzejednany krytyk rzymskiej religii. Z jego przekazu wynika, iż publiczność mogła obejrzeć na arenie samokastrację nieszczęśnika odgrywającego scenę z mitu o bogini Kybele i jej kochanku Attysie. Młodzieniec ten pozbawił się męskości, aby w pełni oddać się bogini. Historycy sądzą, że w tym przypadku skazańca postawiono przed bolesnym wyborem – przyrodzenie albo śmierć.

5. Urządź kabaret

Zdarzało się, że w przerwach między poważnymi starciami czyniono ukłony w kierunku ciężkiego poczucia humoru Rzymian. Za czasów republiki, jak zaświadcza Cyceron, ujrzeć można było na arenie ludzi walczących w hełmach z zasłoniętymi oczami (andabatae). Ów groteskowy widok bijącej na oślep grupy skazańców niezmiernie bawił publiczność.

Podobnie było w przypadku ulubionych przez Domicjana walk karłów czy osób kalekich. Istniała zresztą osobna kategoria komediantów zwanych paegniarii. Ich występy polegały na parodiowaniu różnych stylów walki gladiatorów.

Dumny murmillo (jeden z typów gladiatorów), być może po zwycięstwie ze swoim tradycyjnym przeciwnikiem: Trakiem (fot. Curiosito, CC BY-SA 3.0).

6. Zatrudnij zawodowców

Większość widzów przybywała jednak do amfiteatru, aby podziwiać profesjonalistów. Nazywanie ich pojedynków starciami na śmierć i życie byłoby jednak nadużyciem. Trenowany w szkole gladiatorskiej niewolnik, jeśli tylko przetrwał kilka pierwszych walk, stawał się dla właściciela zbyt cenny, aby dowolnie szafować jego życiem.

Dzięki żmudnym badaniom wybitny historyk Georges Ville doszedł do wniosku, że w I w. n.e. na sto pojedynków około dwudziestu kończyło się śmiercią, a zatem umierał co dziesiąty biorących w nich udział zawodnik. Biorąc pod uwagę, że przeciętny gladiator staczał od dwóch do trzech walk w roku, miał przy tym spore szanse na dożycie słusznego wieku. Otaczany znakomitą opieką medyczną, sztabem specjalistów (masażyści etc.), karmiony lepiej od przeciętnego Rzymianina, nie musiał pędzić posępnego losu skazańca.

Widownia z kolei nie zawsze łaknęła krwi. W walkach gladiatorskich potrafiła docenić umiejętności techniczne i ambicję poszczególnych zawodników. Walczono zresztą w zgodzie z regułami, a nad ich przestrzeganiem czuwali arbitrzy. Oni to przerywali walkę, gdy któryś z zawodników nie był w stanie jej kontynuować.

Niektórzy gladiatorzy zostawali prawdziwymi gwiazdami (fot. Clemens Schleinzer, CC BY-ND 2.0).

Zamożniejsi gladiatorzy mogli pozwolić sobie nawet na upamiętniające ich żywota epitafium. Wykuty w kamieniu krótki napis nie mógł oczywiście pominąć bilansu dokonań: liczby stoczonych walk czy zdobytych laurów. Na nagrobku niejakiego Urbicusa, który poległ w swej trzynastej walce, wyryto gorzką poradę dla jego niedoświadczonych kolegów: „Radzę dobijać tych, których powaliłeś”.

7. Ściągnij prawdziwą gwiazdę

Jedynie garstka szczęśliwców uzyskiwała dzięki charyzmie i umiejętnościom status prawdziwych gwiazd. To właśnie ich podobizny zdobiły ściany portyków i publicznych łaźni, a także wspomniane już wyposażenie rzymskich domów. Czasem wyruszali oni w prawdziwe tournée. Kolejne miasta prześcigały się wówczas w przyznawaniu im honorowych laurów i obywatelstw.

Nic dziwnego, że trybuny osiągały wrzenie na samo wspomnienie ich przydomków. A co dopiero, gdy następował wielki comeback! Neron, aby przekonać do powrotu jednego z weteranów, obiecał mu podobno pałac upadłego senatora. Wśród kibiców nie brakowało zatem prawdziwych fanatyków.

Ave Caesar! Morituri te salutant! W rzeczywistości nie było to prawdopodobnie tradycyjne gladiatorskie pozdrowienie. Pojawia się w źródłach w odniesieniu do tylko jednej sytuacji (fot. Clemens Schleinzer, CC BY-ND 2.0).

Ta fascynacja doprowadzała w skrajnych przypadkach do przypisywania gladiatorom cech magicznych. Wspomniany już Tertulian na własne oczy widział ludzi zbierających krew tryskającą z podciętego gardła gladiatora, aby wykorzystać ją jako lek na epilepsję. W tym samym kontekście cesarski lekarz Scribonius Largus wspomina nawet o spożywaniu wątroby scenicznego wojownika.

***

Organizacja igrzysk gladiatorskich była ciągłą grą między publicznością i fundatorami, która przybierała postać prawdziwej licytacji na nowatorstwo i okrucieństwo. Nic dziwnego, że cesarze dążyli do monopolizacji prawa do organizacji igrzysk, widząc w nich potężne narzędzie propagandy i kontroli społecznej.

Bibliografia:

1. Roland Auguet, Cruauté et civilisation. Les jeux romains, Flammarion, Paris 1970.
2. David L. Bomgardner, The Story of the Roman Amphitheatre, Routledge, London–New York 2000.
3. Mary Beard, Keith Hopkins, The Colosseum, Profile Books, London 2005.
4. K[athleen]. M. Coleman, Fatal Charades. Roman Executions Staged as Mythological Enactments, „The Journal of Roman Studies”, vol. 80 (1990), s. 44–73.
5. Peter Connolly, Rome’s Arena of Death, BBC Books, London 2003.
6. Alison Futrell, The Roman Games. Historical Sources in Translation, Blackwell Publishing, Oxford 2006.
7. George Jennison, Animals for Show and Pleasure in Ancient Rome, Manchester University Press, Manchester 1937.
8. Robert Knapp, Invisible Romans, Profile, London 2011.
9. Donald G. Kyle, Spectacles of Death in Ancient Rome, Routledge, London–New York 1998.
10. Konstantin Nossov, Rome’s Bloody Spectacle, Osprey Publishing, Oxford 2009.
11. Paul Plass, The Game of Death in Ancient Rome, University of Wisconsin Press, Wisconsin 1995.
12. Thomas E.J. Wiedemann, Emperors and Gladiators, Routledge, London–New York 1992.