Średniowieczna femme fatale. Z nią żaden mężczyzna nie był bezpieczny

Królewna Ryksa urodziła się w Poznaniu 1 września 1288 roku. Nie miała spokojnego dzieciństwa. Prawdopodobnie w wieku zaledwie trzech lat została zaręczona z synem Albrechta III Brandenburskiego, Ottonem. Narzeczony był jednocześnie bratem jej przyszłej macochy, Małgorzaty Brandenburskiej. Jakby tego było mało, Ryksa szybko stała się sierotą.

Jej rodzona matka umarła w nieznanych okolicznościach niedługo po porodzie. Kiedy dziewczynka miała  osiem lat, odszedł także jej ojciec. Zginął w krwawym zamachu, w którym niemal na pewno maczała palce… jego kolejna żona i macocha Ryksy – Małgorzata. Takie doświadczenia z młodości nie mogły pozostać bez wpływu na charakter małej Piastówny.

Rozwiązły król i dwunastoletni materiał na żonę

Macocha, nie czekając na nic, wywiozła dziewczynkę do Brandenburgii. Tutaj natychmiast rozpoczęto przygotowania do ślubu z Ottonem, jednak plany szybko wzięły w łeb. Narzeczony zmarł około 1297-1299 roku. Trup ścielił się gęsto w życiu Ryksy.

Oddawanie narzeczonej pod opiekę Gryfiny, wdowy po Leszku Czarnym, nie było najszczęśliwszym pomysłem, zważywszy na to, co mogła wbić do głowy młodziutkiej królewnie. Gryfina nie stanowiła wzoru uległej żony, a z mężem szczerze się nie znosili, nie omieszkując publicznie tego okazywać. (obraz przedstawia ich kłótnię małżeńską).

Królewną, która ponownie znalazła się na matrymonialnej giełdzie, poważnie zainteresował się król czeski Wacław II. Ryksa miała unikalną zaletę. Jej ojciec jako pierwszy książę od dziesiątek lat ogłosił się królem rozbitej na dzielnice Polski. Nawet jeśli zaraz potem wyzionął ducha, to i tak jego akt był nie bez znaczenia.

W lipcu 1300 roku sprowadził ją do Pragi i oddał pod opiekę swojej ciotki, Gryfiny, wdowy po Leszku Czarnym. Wówczas odbyły się także zaręczyny, ale do formalnego ślubu ze względu na młody wiek królewny było jeszcze daleko. 29-letniemu Wacławowi, który prowadził bardzo rozwiązły styl życia, nie spieszyło się zresztą do małżeństwa. Jak to delikatnie ujął jeden z współczesnych mu historyków czeskich:

król marnotrawił siłę fizyczną pierwej niż była dojrzała.

Z kolei Dante, żyjący mniej więcej w tym samym czasie, pisząc „Boską Komedię” ulokował Wacława w czyśćcu:

Ottokar, lepszy był w pielusze, niżeli Wacław, jego syn brodaty, który rozpustą, zbytkiem karmił duszę.

Król utrzymywał wiele metres, a poślubienie 12-letniej Polki miało cel wyłącznie polityczny. I choć z punktu widzenia polskiego prawa nie „dziedziczył” dzięki temu królestwa ani nie mógł zgłaszać pretensji do polskiej korony, to jak pisze czeski kronikarz, Dalimil:

Wacław pojął za żonę królewnę polską, a ta miała ziemie we wianie.

Był to szeroko podzielany wśród czeskich historiografów pogląd – wraz z Ryksą Wacław niejako „w pakiecie” otrzymał polską koronę.

Niebrzydki, bez nałogów, zamożny…

Trudno powiedzieć, czy Ryksa była zadowolona, że zostanie żoną czeskiego króla. Z pewnością z praktycznego punktu widzenia bardziej godne małżeństwo nie mogło jej spotkać.

Wacław II wjeżdżający do Pragi w 1282 r.Po tym, jak ożenił się z Ryksą, długo już nie pożył.

Przyszły mąż co prawda prowadził się nie najlepiej i młodziutka królewna nie mogła oczekiwać, że ze względu na nią się ustatkuje, jednak był mimo wszystko całkiem atrakcyjnym mężczyzną.

Wacław II był prawdopodobnie średniego wzrostu, szczupły, prawie wątły. Miał wąską, pociągłą twarz z dużymi oczyma i wąskim, wysokim nosem. Jego twarz, podobnie jak twarz Przemysła Ottokara II, miała delikatne, prawie żeńskie rysy. Może miał jak jego ojciec lub córka Eliszka Przemyślidówna – o czym mówią źródła – ciemne włosy i śniadą cerę (cyt. za: Małgorzata Duczmal, „Ryksa Piastówna, królowa Czech i Polski”…).

Śniada cera, ciemne oczy i włosy były cechami charakteryzującymi wygląd Przemyślidów, natomiast drobną budowę Wacław „zawdzięczał” niedożywieniu i chorowitości z okresu dzieciństwa. Nie wyrósł na dryblasa, podobnie jak jego ojciec, który mierzył nie więcej niż 168 cm, co stanowiło wówczas przeciętny wzrost dla mężczyzny.

Podsumowując, Ryksie trafił się całkiem niezgorszy mąż. Niebrzydki, jeszcze młody, inteligentny, o całkiem interesującej osobowości, bez nałogów. Historycy, także w najnowszych opracowaniach, wystawiają mu bardzo dobre oceny – był dobrym władcą, dbał również o gospodarczy i kulturalny rozwój królestwa.

Nie tylko czescy i niemieccy, ale także polscy dziejopisowie są Wacławowi przychylni. Żoną czeskiego króla Ryksa została dopiero 26 maja 1303 roku, przyjmując na jego życzenie imię Elżbieta. Biskup wrocławski Henryk z Wierzbna, działając jako delegat arcybiskupów gnieźnieńskiego i mogunckiego, koronował Ryksę na królową Czech i Polski, czyniąc to zresztą bez zgody Stolicy Apostolskiej.

Wypominał to potem Wacławowi papież Bonifacy VIII. Pożycie trwało ledwie dwa lata. Wacław zmarł 21 czerwca 1305 roku, pozostawiając 16-letnią żonę z tygodniową córką, Agnieszką u piersi i 20 000 grzywien srebra oprawy wdowiej. Było to wówczas bardzo dużo pieniędzy, które Ryksa miała czerpać dożywotnio z dochodów miast Hradec, Mýto, Chrudim, Polička i Jaroměř.

Kolejny mężczyzna w jej życiu umarł. Została bardzo młodą, bogatą wdową. Ale na tym nie zamierzała kończyć swojej kariery.

Osiem miesięcy małżeńskiego szczęścia i dwie dekady romansu

16 października 1306 roku Ryksa wyszła powtórnie za mąż za 25-letniego Rudolfa Habsburga, najstarszego syna króla niemieckiego Albrechta I. Jak czytamy u Ottokara Styryjskiego, choć mógł wybierać wśród wielu panien, Rudolf:

zakochał się namiętną miłością w pięknej, siedemnastoletniej królowej-wdowie Ryksie.

Rudolf i Ryksa mogli zostać całkiem udaną parą gdyby nie pech królewny. Świeżo poślubiony mąż dość szybko pożegnał się z życiem.

Anonim z Leoben pisał z kolei, że Rudolf:

nadzwyczajnie płonął dla swej towarzyszki z miłości, oddawali się nadmiernym uściskom bez przerwy.

Wesele na austriackim dworze było bogate i pełne przepychu. Szkoda tylko, że nie zagwarantowało to młodym małżeńskiego szczęścia. Rudolf zmarł po niespełna roku, a Ryksa ponownie otrzymała 20 000 grzywien srebra wdowiej oprawy. Ewidentnie nad młodziutką królową i jej kolejnymi związkami wisiało fatum.

Sposób na klątwę?

Owdowiała Elżbieta Ryksa była zamożną i potężną kobietą. Około 1310 roku nawiązała romans z najbogatszym i najbardziej wpływowym człowiekiem w kraju – Henrykiem z Lipy.

Owdowiała Ryksa zdecydowała , że już nigdy więcej nie wyjdzie za mąż. Czy chciała przerwać w ten sposób swoją klątwę?

Zrobiła to prawdopodobnie w celu zjednania sobie nowego króla Jana Luksemburskiego. Władca Czech żonaty był z Elżbietą, córką Wacława II, pozostającą w wiecznym konflikcie z dawną macochą. Król później odkupił od Ryksy jej posiadłości, ona sama przeniosła się natomiast do Starego Brna na Morawach. Wkrótce dołączył do niej kochanek, obejmując starostwo Moraw.

Ryksa nie przewidziała, że obliczony na pomnażanie politycznego kapitału romans zmieni się w prawdziwe uczucie. Gdy Henryk z Lipy zmarł w 1329 roku, Ryksa głęboko to przeżyła, długo płacząc i lamentując. Królowa mimo wielkiego uczucia nie zdecydowała się nigdy na zalegalizowanie swojego długoletniego związku z ukochanym, a o powody do dziś spierają się historycy.

Niektórzy twierdzą, że gdyby wyszła za Henryka skutkowałoby to utratą tytułu królewskiego. Zdegradowałaby się taką decyzją, utraciłaby pozycję i autorytet. Inni z kolei wskazują na dużo bardziej prozaiczną przyczynę – ukochany był przecież żonaty.

Poza tym wychodząc za mąż utraciłaby niezależność, jaką się cieszyła przez ostatnie lata, prawo do samostanowienia, możliwość decydowania o sobie. Zapewne trudno by jej było z tego zrezygnować.

Jest jeszcze trzecie wyjaśnienie. Może Ryksa najzwyczajniej bała się, że kolejna próba złożenia przysięgi ściągnie na jej związek pecha, który prześladował ją przez całe życie?

Bibliografia:

1. Duczmal, M., Ryksa Piastówna. Królowa Czech i Polski, Poznań 2010.
2. Górski, K., Śmierć Przemysła II, „Roczniki Historyczne”, t. V, Poznań 1929.
3. Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 1, od VII do XII w., pod red. M. Dembińskiej i Z. Podwińskiej, Wrocław 1978.
4. Swieżawski, A., Przemysł. Król Polski, Warszawa 2006.