Spór Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII o inwestyturę

Rok 1073. Hildebrandt przy owacji tłumu został wybrany na papieża i przyjął imię Grzegorz VII. Dość szybko stało się oczywiste, że jest człowiekiem czynu, który będzie dążył do radykalnych reform – i radykalnego wzmocnienia swojej władzy. Na celownik wziął szczególnie kilka kwestii. Stanowczo domagał się, by księża jednak zaczęli przestrzegać celibatu. Nie podobała mu się także symonia, czyli kupczenie godnościami kościelnymi i sakramentami. Ale przede wszystkim nie życzył sobie, aby jakakolwiek władza świecka wtrącała się do zarządzania Kościołem. Nawet – a może zwłaszcza – jakikolwiek Cesarz Rzymski. Świecka inwestytura była mu wybitnie nie w smak. Tak więc właściwym kierunkiem winien był być papocezaryzm, nie cezaropapizm.

Jak papież zadarł z królem

Grzegorz VII jasno wyłożył swoje poglądy w dokumencie Dictatus papae z 1075 roku. Podkreślał w nim, że papież kieruje Kościołem bezpośrednio z nadania Boga, więc tylko on może rządzić biskupami. Ba, zdaniem Grzegorza papież miał też prawo usuwać cesarzy oraz zwolnić z posłuszeństwa wszystkich poddanych złej świeckiej władzy. I wreszcie: Kościół rzymski nigdy nie popełnił błędów i nigdy ich popełniać nie będzie. Co ciekawe, niektóre źródła sugerują, ze tak naprawdę autorem Dictatus papae był jeden z kardynałów, Deusdedit.

fot.Otto Bitschnau OSB, Rudolph Blättler OSB/domena publiczna

Było kwestią czasu, kiedy Grzegorz VII nastąpi na odcisk Henrykowi IV, wybranemu w 1053 roku na króla Niemiec.

Było kwestią czasu, kiedy Grzegorz VII nastąpi na odcisk Henrykowi IV, wybranemu w 1053 roku na króla Niemiec. Na sporne wtedy stanowisko arcybiskupa Mediolanu wyznaczył on niejakiego Godfreya, którego zdążył jeszcze ekskomunikować poprzedni papież, Aleksander II. Grzegorz VII oczywiście jeszcze żarliwiej podjął walkę ze świeckim konkurentem. W roku 1075 w Rzymie został zwołany synod, na mocy którego wysoko postawionym duchownym zabroniono przyjmowania inwestytury na jakikolwiek kościelny urząd z rąk kogokolwiek, kto nie byłby członkiem kleru. Wraz z wyraźnym stwierdzeniem o zwierzchności papieża nad władzą cesarską nie mogło to pozostać bez odpowiedzi.

Czytaj też: Wino, śpiew i mnóstwo kobiet… To był prawdopodobnie najbardziej rozpustny papież w dziejach

Henryk IV kontratakuje… 

Nadszedł czas na kontrę ze strony Henryka IV. W międzyczasie kilku niemieckich biskupów zostało ekskomunikowanych przez papieża za symonię. Efekt? Biskupi niemieccy wypowiedzieli papieżowi posłuszeństwo. W 1076 roku Henryk IV zwołał synod w Wormacji. Odrzucono na nim autorytet papieża, a biskupi żądali nawet jego detronizacji. Argumentem za tym miał być fakt, jakoby biorący udział w wyborze Hildebrandta kardynałowie zostali zmuszeni do poparcia jego kandydatury. Abdykacji Grzegorza VII zażądał też sam Henryk IV – przy poparciu i aplauzie ze strony niemieckich biskupów, arcybiskupów Moguncji i Trewiru oraz biskupów z północnych Włoch i Piacenzy.

Czy jednak Grzegorz VII się tym przejął? Bynajmniej! Roland z Parmy, który w Rzymie ogłosił wolę Henryka IV, niemal został zlinczowany. Uratował go sam papież, który też postanowił działać. Sytuacja dojrzała do powzięcia radykalnych kroków. Grzegorz zwołał własny synod. Wszyscy księża, którzy sprzeciwili się władzy papieskiej, zostali w jego trakcie ekskomunikowani.

Kara nie ominęła i samego Henryka IV. Grzegorz VII przeklął go i zdetronizował. Cios ten był o tyle skuteczny, że Henryk IV zmagał się z problemami we własnym państwie. Korzystając z okazji jego opozycja nie dość, że wystosowała zaproszenie dla papieża na synod do Augsburga, to jeszcze na zjeździe w Treburze w październiku 1076 roku zażądała, by monarcha ukorzył się i doprowadził do oczyszczenia go z zarzutów.

Czytaj też: Epoka anatemy. Oto sześć najgorszych klątw średniowiecza!

Jedziemy do Canossy!

Henrykowi IV groziło zatem podwójne upokorzenie. W połowie zimy na przełomie roku 1076 i 1077 zaczął się szykować do drogi. Starał się przy tym nie nadawać sprawie rozgłosu. W podróż zabrał rodzinę: żonę Bertę oraz małego synka. Czekała ich długa i żmudna droga przez Alpy. W końcu Henryk IV dotarł do Canossy, gdzie przebywał wtedy Grzegorz VII, który jednak wcale się nie kwapił, by przyjąć konkurenta. I dał temu wyraz, wystawiając Henryka IV na ciężką próbę… Boso, w worku pokutnym dumny władca Niemiec przez 3 dni był zmuszony oczekiwać przed bramą na papieską łaskę. Trudno o większe upokorzenie.

fot. Eduard Schwoiser/domena publiczna

Boso, w worku pokutnym dumny władca Niemiec przez 3 dni był zmuszony oczekiwać przed bramą na papieską łaskę.

W końcu Grzegorz VII zgodził się go przyjąć. Zaakceptował uroczysty akt skruchy Henryka IV oraz jego zapewnienia o lojalności. Rozgrzeszył go i cofnął nałożoną na niego klątwę. Misja Henryka IV zakończyła się sukcesem. Mógł spokojnie powrócić do ojczyzny. A przynajmniej tak mu się wtedy wydawało.

Po powrocie do Niemiec czekała na niego niemiła niespodzianka: przestał być królem! Jego polityczni przeciwnicy nie marnowali czasu i… wybrali sobie antykróla. Został nim Rudolf ze Szwabii. Co gorsza, nowy „władca” najwyraźniej przypadł do gustu przedstawicielom papiestwa. Czyżby Grzegorz VII maczał w tym palce? Taka myśl mogła pojawić się w głowie zdetronizowanego władcy, chociaż akurat z tą intrygą papież raczej nie miał nic wspólnego.

Ta zniewaga krwi wymaga

Zanim jednak Henryk IV mógł w jakikolwiek sposób zaszkodzić Grzegorzowi VII, musiał odzyskać władzę w Niemczech. Co prawda poparli go biskupi oraz Lombardowie, ale na polu bitwy nie szło mu najlepiej. W roku 1080 przegrał nawet dwie bitwy. Dopiero w październiku uśmiechnęło się do niego szczęście. Rudolf ze Szwabii został pokonany. Jedna przeszkoda z głowy. W międzyczasie Henryk IV otrzymał nawet koronę Lombardii, gdy nagle do akcji ponownie wkroczył papież.

Znowu zdetronizował Henryka, a na dodatek go ekskomunikował. W odpowiedzi król zorganizował wyprawę wojenną na Rzym. Zaatakował raz – nie udało się. Zaatakował znowu – kolejna porażka. W końcu jego wytrwałość została nagrodzona. W roku 1082 nareszcie wkroczył do miasta. Sugerowano mu jeszcze rozwiązanie konfliktu przez synod, ale bezskutecznie. Ostatecznie Henryk IV dopiął swego: w roku 1084 synod prałatów niemieckich i włoskich usunął Grzegorza VII z urzędu, a na jego miejsce – jako antypapieża – wybrano arcybiskupa Rawenny, który przybrał imię Klemens III. Ten z wdzięczności koronował swojego dobroczyńcę na cesarza.

fot.Gustav Gaupp /domena publiczna

Ostatecznie Henryk IV dopiął swego: w roku 1084 synod prałatów niemieckich i włoskich usunął Grzegorza VII z urzędu

Grzegorz VII jednak postanowił, że tak tanio skóry nie sprzeda. Wpadł na pomysł, aby poprosić o pomoc Normanów z południowych Włoch. Ci usunęli z Rzymu nie tylko Klemensa III, ale i znajdujące się tam wojska cesarskie. Jednak sprowadzenie Normanów okazało się gaszeniem pożaru benzyną: złupili Rzym wprost niemiłosiernie. Grzegorz przestał być tam mile widziany. Tym razem już na zawsze opuścił Wieczne Miasto. Udał się do Salerno. Zmarł w 1085 roku.

Mimo to wojna o inwestyturę pomiędzy papiestwem a cesarstwem trwała w najlepsze. Zakończyła się dopiero w momencie zawarcia konkordatu wormackiego przez Kaliksta II i syna Henryka IV, Henryka V. I tylko dziw bierze, jak wielu ludzi zostało zaangażowanych – i zginęło – z powodu konfliktu dwóch nieco za mocno zapatrzonych w siebie władców…

Bibliografia

1. E. Cairns, Z chrześcijaństwem przez wieki: historia Kościoła Powszechnego, Wydawnictwo Credo, Katowice 2003.
2. Castleden, Wydarzenia, które zmieniły losy świata, Bellona, Warszawa 2008.
3. Jakubowski, M. Włodarczyk, B. Zdaniuk, Historia do 1918 roku. Perspektywa kulturowo-cywilizacyjna, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.
4. Możdżan, Prasłowianie,Słowianie,Polacy – Rozważania, Wydawnictwo Ruthenus, Krosno 2015.