Historia ospy prawdziwej – choroby, którą pokonała ludzkość

Ospa prawdziwa, znana również pod nazwą ospy czarnej, należy do jednych z najstarszych chorób zakaźnych znanych ludzkości. Była przyczyną wielu epidemii, które łącznie pochłonęły życie setek milionów ludzi. Przed wynalezieniem na nią szczepionki śmiertelność chorych sięgała od 30% (w przypadku łagodnej odmiany wirusa) do ponad 80%. Jednak jej przeżycie dla wielu wiązało się także z poważnymi powikłaniami, w tym również wysoką możliwością utraty wzroku oraz zapaleniem mózgu.

Starożytna zaraza

Pierwsze wzmianki na temat tej choroby znajdujemy w źródłach chińskich oraz indyjskich. Tereny Azji, jak również Afryki, były obszarem, na którym najczęściej się rozwijała. Po odnalezieniu mumii Ramzesa V i rozwinięciu jej bandaży w 1905 roku odkryto, iż powodem śmierci nastoletniego władcy Egiptu była właśnie czarna ospa. Ślady choroby można do dziś zobaczyć gołym okiem na zmumifikowanej twarzy Ramzesa.

Choć wielu badaczy oficjalnie uważa VI wiek za moment pojawienia się ospy prawdziwej w Europie, to niektórzy nie wykluczają możliwości jej dotarcia na Stary Kontynent jeszcze wcześniej. Istnieją przesłanki, że to właśnie czarna ospa mogła stać za wybuchem dwóch z trzech największych epidemii starożytnego świata – zarazy w Atenach oraz zarazy Antoninów.

fot.G. Elliot Smith / domena publiczna

Powodem śmierci Ramzesa V była czarna ospa

W okresie średniowiecza zaś ospę, jak zresztą większość chorób, traktowano jako boską karę i choć chorych starano się izolować, to nie oszczędzała ona ani biednych, ani bogatych, dziesiątkując całe społeczności. A tych, którzy przeżyli, pozostawiała w najlepszym wypadku z okropnymi bliznami.

Oczywiście ospa prawdziwa wędrowała po naszym globie tak samo, jak wszystkie inne choroby zakaźne – wraz z migracją ludzi i rozszerzaniem się szlaków handlowych. I tak też dotarła do obu Ameryk. Czas wielkich odkryć geograficznych to nie tylko czas odkrywania nowych terytoriów oraz kultur, ale również ich eksterminacji – i to niekoniecznie zamierzonej. Gdy europejscy żeglarze dopływali do wybrzeży Ameryki Północnej i Południowej, liczyli na zdobycie nowych terenów, skarbów oraz produktów, którymi mogliby zachwycić Europejczyków. Na nowo odkryte tereny przywieźli nie tylko swój sposób postrzegania świata oraz nową religię, ale również broń – w tym tę najpotężniejszą, której byli najmniej świadomi – biologiczną.

Czarna ospa w Nowym Świecie

Wyprawa Hernána Cortésa w 1519 roku doprowadziła do upadku imperium Azteków. Choć sam hiszpański konkwistador został przez lokalną ludność zmuszony do ucieczki, to pozostawione przez Hiszpanów ciała zainfekowanych ospą kolegów stały się zaczątkiem epidemii, która zabiła większość azteckich wojowników, władcę Cuitláhuaca i ponad 75% ludności Meksyku. Śmiertelność była tak wysoka, że Aztekowie niemalże chodzili po trupach. Sam Cortés po powrocie w 1521 roku miał stwierdzić, iż ospa zabiła więcej ludności niż armaty. Jeszcze mocniej choroba ta odbiła swoje piętno na imperium Inków, doprowadzając ostatecznie do śmierci prawie 95% populacji.

Niewiele łagodniej ospa czarna obeszła się z rdzennymi mieszkańcami Ameryki Północnej. W pierwszej połowie XVII wieku zdziesiątkowała Indian zamieszkujących tereny obecnego Massachusetts, jak również dotarła do jeziora Ontario i zamieszkujących jego obszary Irokezów. Ofiary były liczone w milionach.

fot.domena publiczna

Ospa zabiła ponad 75% ludności Meksyku

Wirus ospy miał być również wykorzystywany w świadomy sposób przeciwko rdzennym plemionom. Przykład stanowi tutaj historia z okresu tzw. wojny Pontiaka. Wtedy to baron Jeffery Amherst przekazał buntującym się Indianom dwa koce i chusteczkę pochodzące ze szpitala, w którym przebywali chorzy na ospę prawdziwą. Moment ten zaliczany jest przez wielu badaczy do pierwszych świadomych użyć broni biologicznej.

Zresztą nie tylko rdzenna ludność ucierpiała w wyniku rozprzestrzeniania się tej choroby. W XVII wieku sześciokrotnie epidemia ospy prawdziwej wybuchała w Bostonie, a w 1721 roku uderzyła w to miasto z podwójną mocą. Doprowadziła do ucieczki ludności i tym samym rozprzestrzeniła się na pozostałe trzynaście kolonii.

Czarna ospa w Polsce

Ospa prawdziwa nie ominęła również naszych rodzimych terenów. Na przestrzeni wieków w mniejszym lub większym stopniu dawała się we znaki naszym przodkom. Wraz jednak z upływem czasu i postępem medycznym skutki jej rozprzestrzeniania się były coraz mniejsze.

W 1937 roku odnotowano w naszym kraju ostatni lokalny przypadek tej choroby. Nie oznaczało to jednak, iż Polska była od tamtego momentu bezpieczną strefą. Choć w okresie PRL Polacy nie latali masowo do Afryki czy Azji, gdzie wirus ten jeszcze całkiem sprawnie funkcjonował, to jednak pojedynczym osobom udało się z nim przekroczyć granice naszego kraju. Ogniska ospy prawdziwej odkryto w Polsce jeszcze w 1953, 1962 i 1963 roku. To ostatnie doprowadziło do odcięcia Wrocławia od reszty kraju.

fot.Allan Warner / domena publiczna

Fotografia dwóch chłopców — porównanie zaszczepionego i niezaszczepionego

Epidemia ospy prawdziwej we Wrocławiu jest ostatnią tej choroby w naszym państwie. Pacjentem zero w tym wypadku był Bonifacy Jedynak, oficer Służby Bezpieczeństwa powracający z wyjazdu z Azji. Początkowo objawy towarzyszącej mu choroby zdiagnozowano jako malarię. Dość szybko wyleczono go z gorączki i wypuszczono do domu. Niestety, pobrany do badań materiał wykazał, że Jedynak przywiózł ze sobą również wirusa czarnej ospy.

Cała sytuacja doprowadziła do zamknięcia Wrocławia dla osób niezaszczepionych oraz masowej akcji szczepień. WHO przewidywało, że epidemia ta mogła trwać nawet dwa lata, podczas których spodziewano się zachorowania około dwóch tysięcy osób i śmierci około dwustu. Na szczęście kwarantanna miasta skończyła się na kilku letnich miesiącach 1963 roku. Jaki był jej wynik? Dziewięćdziesięciu dziewięciu chorych, z których zmarło siedem osób, w tym cztery będące pracownikami służby zdrowia.

Była to jedna z ostatnich epidemii ospy prawdziwej. Siedemnaście lat później ogłoszono całkowitą eradykację tej choroby. Jak tego dokonano?

Czytaj także: Epidemia ospy we Wrocławiu

Eradykacja ospy prawdziwej

Wraz z upływem czasu i rozwojem medycyny zaczęto szukać sposobu na ochronę przed czarną ospą. I tak w XVII wieku rozpoczęto stosowanie wariolacji. Był to zabieg polegający na pobraniu płynu z ospowych krost i wszczepieniu go pod skórę zdrowych osób. Efektem tego zabiegu było zachorowanie na łagodną odmianę czarnej ospy i tym samym uzyskanie trwałej odporności. Ta innowacyjna procedura okazała się skutecznym zabiegiem, na który decydowali się nawet ówcześni władcy, jak caryca Katarzyna II czy Stanisław August Poniatowski. Oczywiście nie był to proces idealny – śmiertelność wśród osób zakażonych łagodną wersją choroby wynosiła 3%. Wciąż jednak był to proces pozwalający na przeżycie większości. Dodatkowo osoby szczepione musiały być izolowane, by nie zarażać innych – i to też bywało kłopotliwe.

Pierwsza zmiana przyszła wraz z 1796 rokiem. Wtedy to Edward Jenner, angielski lekarz, po raz pierwszy wykonał szczepienie ochronne. Jenner zainspirował się ludowym przekonaniem, iż osoby pracujące przy bydle, które zachorowały na ospę krowiankę, stawały się odporne na wirusa ospy prawdziwej. Krowianka dość rzadko atakowała ludzi, była bardziej charakterystyczna dla świń i krów. Jednak osoby, które na nią zachorowały, rzeczywiście nie tylko przechodziły ją łagodnie i nigdy nie umierały, ale również zdawały się odporne na ospę czarną. To dało Jennerowi do myślenia.

fot.Wellcome Collection / CC-BY-4.0

Edward Jenner, angielski lekarz, po raz pierwszy wykonał szczepienie ochronne

W maju 1796 roku Edward przeprowadził eksperyment na ośmioletnim synu ogrodnika. Najpierw zaszczepił go wirusem krowianki, a gdy chłopiec przeszedł chorobę, spróbował zarazić go ospą prawdziwą. Nie udało się. Niestety, Royal Society nie uznało początkowo wyników eksperymentu Jennera za przekonujące. Lekarza to jednak nie zniechęciło. Wręcz przeciwnie – wykonał jeszcze pięć szczepień na dzieciach. Wynik był zawsze taki sam. W końcu jego badania zostały uznane za wiarygodne i opublikowane w Europie oraz Ameryce. Na obu kontynentach zaczęto powtarzać jego metodę, która dziś jest znana jako szczepienie ochronne.

Niestety, droga do całkowitego wyeliminowania ospy prawdziwej miała zająć prawie dwieście lat. W krajach zamożniejszych i rozwiniętych, jak Wielka Brytania czy Ameryka, stopniowo zaczęto wprowadzać obowiązek szczepień wśród dzieci oraz zachęcać do nich dorosłych. Początkowy opór przeciwko nowej procedurze ustępował wraz z coraz rzadszym pojawianiem się ognisk choroby na tych terenach. Kolejne kraje Europy również zaczynały dostrzegać wagę szczepionki i wprowadzać ją u siebie.

Sytuacja prezentowała się gorzej w krajach afrykańskich oraz azjatyckich, w których poziom edukacji oraz szerzenia się naukowych informacji w społeczeństwie był o wiele niższy. Nie wszystkie państwa było również stać na zakup szczepionek. Jednak ich fantastyczne efekty w krajach zachodnich zaowocowały wdrożeniem przez WHO Intensywnego Programu Eradykacji Ospy Prawdziwej w latach 60. XX wieku. Miał on zasięg globalny, ale przede wszystkim zapewniał edukację i szczepienia w krajach słabo rozwiniętych, w których nadal panowało zagrożenie epidemią tej choroby. Efekt? 8 maja 1980 roku oficjalnie ogłoszono eradykację ospy prawdziwej na całym świecie. Był to wielki sukces medyczny. Do dziś jest to jedyna choroba zakaźna, którą udało się zwalczyć ludzkości.

Bibliografia

Peckham R., Strach. Inna historia świata, Znak Horyzont, 2024
To on zlecił zarażenie Indian czarną ospą, Trójkowy detektyw, trojka.polskieradio.pl, 12.12.2020 / dostęp: 6.11.2025
40 lat od ogłoszenia eradykacji ospy prawdziwej, gov.pl / dostęp: 6.11.2025
Budo A., Zarazy, które dziesiątkowały ludzkość, national-geographic.pl, 3.12.2019 / dostęp: 6.11.2025
Szukała M., Największe epidemie w dziejach Polski, medonet.pl, 10.05.2020 / dostęp: 6.11.2025
Konstyńska M., W jaki sposób udało się całkowicie zwalczyć ospę prawdziwą? To jeden z największych sukcesów ludzkości, medonet.pl, 26.05.2022 / dostęp: 6.11.2025