Co osiągnął Wincenty Witos?

Przyszły premier niepodległej Polski urodził się 21 stycznia 1874 roku w Wierzchosławicach, w powiecie tarnowskim. Był synem Wojciecha i Katarzyny (z domu Sroka). Wywodził się z małorolnej chłopskiej rodziny. Za młodu musiał pomagać w gospodarstwie, dlatego rozpoczął naukę z opóźnieniem. Mimo to szkołę ukończył z wyróżnieniem. W roku 1898 ożenił się z Katarzyną Tracz. Rok później para doczekała się córki, Julii.

W międzyczasie na galicyjskiej wsi zaczęły tworzyć się zręby ruchu ludowego. Wincenty Witos również do niego dołączył, by rozbudzać wśród chłopów świadomość patriotyczną. Witos tworzył struktury ówczesnego Stronnictwa Ludowego. Ponadto publikował artykuły na łamach „Przyjaciela Ludu”. Tak zaczęła się jego kariera polityczna. Już w roku 1908 został wybrany na posła na Sejm Krajowy we Lwowie. Trzy lata później wszedł w skład Rady Państwa w Wiedniu.

Premier na trudne czasy

Jeszcze w czasie I wojny światowej Witos zachęcał chłopów do wstępowania do legionów. W latach 1908–1931 był wójtem Wierzchosławic. Co ciekawe, nie zrezygnował z tej funkcji, nawet kiedy zasiadł w fotelu premiera. W trakcie konfliktu sporo podróżował, m.in. do Szwajcarii, gdzie spotkał się z wieloma polskimi działaczami (z Henrykiem Sienkiewiczem na czele). Współpracował również z Narodową Demokracją. Jednym z tego efektów była rezolucja stworzona w trakcie spotkań Koła Polskiego o powstaniu państwa polskiego z ziem wszystkich zaborów, ze swobodnym dostępem do morza.

Tuż po wojnie Witos w dalszym ciągu działał na terenie Galicji. Od 28 października 1918 roku kierował Polską Komisją Likwidacyjną, której celem było rozbrojenie austro-wegierskich garnizonów oraz przejęcie kontroli nad tymi ziemiami przez Polaków. Odrzucił jednak propozycję udziału w Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej – uważał, że nie jest on w wystarczającym stopniu reprezentatywny.

fot.domena publiczna

Wincenty Witos w 1920 roku.

Natomiast już od początku grudnia 1918 roku jako prezes PSL-Piast prowadził kampanię przed wyborami do Sejmu, do którego oczywiście został wybrany. W trudnym czasie wojny z bolszewikami był premierem Rządu Obrony Narodowej, którego utworzenie polecił mu Józef Piłsudski. Funkcję tę pełnił od lipca 1920 roku do września 1921 roku. Za ten czas odznaczony został Orderem Orła Białego. W okresie, kiedy pełnił funkcję głowy państwa, 17 marca 1921 roku uchwalona została nowa polska konstytucja.

Gorący okres dla Polski

Na czele rządu stawał jeszcze dwukrotnie: najpierw w trakcie kilku miesięcy w 1923 roku. W jego rządzie znalazły się wówczas partie centrowe i prawicowe, ale z powodu kryzysu gospodarczego upadł. Szóstego listopada w Krakowie doszło nawet do zamieszek! Do ich tłumienia wysłano wojsko, które jednak często… bratało się z protestującymi. Po raz ostatni premierem został 10 maja 1926 roku. W tym czasie doszło do innego kryzysu: politycznego. Witosowi zarzucano dążenie do wprowadzenia dyktatury. Dwa dni później do Warszawy na czele wojska wkroczył Piłsudski, a Witos podał się do dymisji.

PSL-Piast w końcu przeszedł do opozycji – wraz z innymi siłami politycznymi tworzącymi Centrolew, sformowany w 1929 roku. Już we wrześniu Wincenty Witos (razem z pozostałymi przywódcami tego bloku) został aresztowany i osadzony w twierdzy w Brześciu nad Bugiem. Zwolniono go po dwóch miesiącach za kaucją.

fot.Centralne Archiwum Wojskowe/domena publiczna

Drugi rząd Wincentego Witosa po zmianach personalnych 27 października 1923 roku.

Sytuacja polityczna w Polsce się zaostrzała, a PSL konsolidował siły. Wszystkie trzy stronnictwa chłopskie zjednoczyły się pod szyldem Stronnictwa Ludowego, którego prezesem Rady Naczelnej został Witos. W kraju zaczęły szerzyć się chłopskie strajki, zwoływano wiece. Olbrzymim wyrazem poparcia dla Witosa stały się zorganizowane w Wierzchosławicach uroczystości z okazji 25-lecia jego pracy w parlamencie. Obecnych było na nich aż kilkadziesiąt tysięcy osób. Był rok 1933. Cztery lata później, w sierpniu wybuchł Wielki Strajk Chłopski. Witos, chcąc uspokoić sytuację, nawoływał do uczestników rebelii: „służcie państwu niezależnie, jaki jest rząd”.

Czytaj też: Dlaczego Wincenty Witos nie został prezydentem Polski?

Ucieczka z własnego kraju

Sprawa brzeska miała jednak swój dalszy ciąg – i miała źle się skończyć dla przywódców Centrolewu, o czym Witos dowiedział się jeszcze przed wydaniem wyroku. Wiedząc, że zostanie skazany i osadzony w więzieniu, postanowił opuścić Polskę. Nielegalnie przekroczył granicę z Czechosłowacją i zaczął tam organizować antysanacyjny ruch, tzw. Front Morges. Jednak i Czechosłowację przyszło mu opuścić. A to dlatego, że wkroczyły do niej wojska niemieckie. Po powrocie do Polski sam zgłosił się do prokuratury. Przez krótki czas przebywał w więzieniu.

fot.domena publiczna

Trzeci rząd Wincentego Witosa tuż po zaprzysiężeniu, 1926 rok.

Już wtedy dały o sobie znać jego problemy zdrowotne. Wymagał leczenia uzdrowiskowego. Na domiar złego tuż przed wybuchem II wojny światowej, 31 sierpnia odeszła jego żona. Kiedy Niemcy zaatakowali Polskę, Witos był w drodze na jej pogrzeb. W okolicach Jarosławia został aresztowany. Uwięziono go w Rzeszowie i nakłaniano do utworzenia kolaboracyjnego rządu. Okupantom nie udało się go jednak złamać. Ostatecznie został uwolniony z powodów zdrowotnych (acz utrzymywano nad nim nadzór).

W roku 1944 postanowiono spróbować przerzucić Witosa do Londynu. Plan jednak spalił na panewce. A w międzyczasie na teren Polski wkroczyły wojska radzieckie.

Czytaj też: Co Piłsudski zrobił z opozycją?

Zrehabilitowany po 80 latach

Koniec wojny bynajmniej nie przyniósł Witosowi spokoju. Tym razem został pojmany przez NKWD. Sowieci oczekiwali od niego tego samego co Niemcy: współpracy. On jednak odmówił. I po raz kolejny ze względu na stan zdrowia w końcu zdecydowano się go zwolnić. Został co prawda później zaproszony na rozmowy do Moskwy w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, ale nie był w stanie tam dotrzeć.

Co kuriozalne, został wybrany – bez swojej wiedzy i zgody – wiceprezydentem Krajowej Rady Narodowej. Wspierał jeszcze powstające struktury powojennego PSL-u, ale stan zdrowia nie pozwalał mu już na aktywną działalność. Kres życia spędził w szpitalu. Zmarł 31 października 1945 roku. Pochowano go w Wierzchosławicach 6 listopada. Żegnało go około 100 000 ludzi.

Już po upadku PRL-u doczekał się uhonorowania oraz sądowej rehabilitacji. W 2017 roku na mocy ustawy został zaliczony do zaszczytnego grona Ojców Niepodległości, a w 2023 roku Sąd Najwyższy przyjrzał się ponownie sprawie brzeskiej. Poprzednie wyroki skazujące zostały uchylone. Wincenty Witos (tak jak dziewięciu innych przywódców PPS i PSL) został uniewinniony. Rok 2024 uchwałami Sejmu i Senatu został uznany rokiem Wincentego Witosa. Idealny prezent na 150. rocznicę urodzin.

Bibliografia

1. J. Gmitruk, Wincenty Witos – współtwórca Niepodległej, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, Warszawa 2017.
2. Wincenty Witos, Instytut Pamięci Narodowej, edukacja.ipn.gov.pl, dostęp: 29.03.2025.
3. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 lipca 2023 r. w sprawie ustanowienia roku 2024 Rokiem Wincentego Witosa, „Monitor Polski”, poz. 895/2023.
4. Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 września 2023 r. o ustanowieniu roku 2024 Rokiem Wincentego Witosa, „Monitor Polski”, poz. 1006/2023.