Dlaczego upadł Rzym?

To, co dokładnie doprowadziło upadku Cesarstwa Rzymskiego, do dzisiaj jest kwestią sporną. Wojciech Jakubowski, Mariusz Włodarczyk i Bartłomiej Zdaniuk oceniają: „Przyczyny upadku Imperium Romanum są skomplikowane i stanowią nadal problem w dyskusji wielu badaczy. Niewątpliwie do procesu tego przyczynił się kryzys wewnętrzny państwa, a zwłaszcza takie jego elementy jak: upadek rolnictwa, prowadzące do wyludnienia kraju epidemie, załamanie się gospodarki opartej na niewolnictwie, kryzys administracji, zły system podatkowy, inflacja, wojny domowe, a nawet negatywny wpływ chrześcijaństwa”.

Historycy spierają się jednak o to, czy to „kryzys wewnętrzny doprowadził do najazdów z zewnątrz, czy może było odwrotnie – to najazdy zewnętrzne doprowadziły do osłabienia wewnętrznego kraju”? Sama niestabilność władzy państwowej zrobiła tutaj swoje, bo u schyłku istnienia Rzymu cesarze zmieniali się jak w kalejdoskopie. Do tego jeszcze w roku 395 doszło do podziału imperium na część wschodnią i zachodnią. W założeniu miało to się przysłużyć łatwiejszemu zarządzaniu państwem. Dlaczego zatem Cesarstwo Rzymskie – a konkretnie jego zachodnia część – upadło?

Inspirację dla artykułu stanowił serial dokumentalny Starożytna apokalipsa, opowiadający o upadkach dawnych cywilizacji. Premiera nowego sezonu na antenie Polsat Viasat History w czwartek, 5 czerwca o godz. 21:00.

Zmierzch rzymskich miast

W kontekście negatywnych tendencji wewnętrznych z pewnością dawał się zauważyć kryzys demograficzny. Nie było to zjawisko równomierne, ale na obszarze imperium doszło do spadku liczby ludności. Było to szczególnie zauważalne w prowincjach granicznych, najbardziej narażonych na ataki barbarzyńców. Chodzi tutaj zwłaszcza o północno-wschodnią Galię oraz krainy leżące nad Dunajem. Nie bez znaczenia był najazd, jaki dotknął cesarstwo w latach 276–277. Jak informuje Adam Ziółkowski był to dla tych terenów koniec urbanizacji na rzymską modłę. Zaprzestano wówczas m.in. wznoszenia monumentalnych budowli publicznych.

Niektóre z miast nie odbudowały się nigdy, inne ograniczyły swoją „działalność” tylko do fortyfikacji. Zmniejszyła się też gęstość zaludnienia w miastach, ponieważ życie na wsi stało się łatwiejsze i tańsze. Rolę miast zaczęły przejmować rezydencje dużych właścicieli ziemskich, co sprzyjało osadnictwu większej liczby ludności wokół nich. Dodatkowo mieszkańców imperium dziesiątkowały przechodzące przez państwo zarazy.

Zepsuty pieniądz i hiperinflacja

Kolejny problem był związany z koniecznością utrzymania armii. Aby zaspokoić potrzeby wojska, posunięto się do stosowania rekwizycji, co w zasadzie stało się potem synonimem podatków. Wciąż potrzeba było jednak pieniędzy. A że państwo posiadało jedynie ograniczone rezerwy złota i srebra, zwiększenie emisji monet musiało doprowadzić do nieuchronnego zepsucia pieniądza.

Szczególnie dotyczyło to monet srebrnych. Za panowania Gordiana III (cesarza w latach 238–244) wprowadzono zastępujące dotychczasowe denary tzw. antonianusy (choć po raz pierwszy pojawiły się już wcześniej, za czasów Karakalli). Zawartość srebra była w nich taka sama – 40%, ale monety były o połowę cięższe. Problem zaczął się później, kiedy w kolejnych emisjach antonianusy traciły na zawartości kruszcu, najpierw do 20%, potem 10%, a za Klaudiusza II (panował od 268 do 270 roku) – zaledwie 2%!

fot.MapMaster /CC BY-SA 2.5

Uproszczona mapa najazdów barbarzyńców na tereny cesarstwa rzymskiego.

Te „zepsute” monety stopniowo wypierały dotychczasowe, a próby naprawienia sytuacji zakończyły się fiaskiem. Odbiło się to na skali obrotu pieniądza, ponieważ rynek nie zaakceptował antonianusów. Wszelkie transakcje chętniej rozliczano w naturze lub złocie (aczkolwiek i złote monety zostały do pewnego stopnia „zepsute”). Efektem tej sytuacji był gwałtowny wzrost inflacji.

Czytaj też: Ołowiane szaleństwo. Czy przez ten pierwiastek upadł Rzym?

Demoralizacja i barbaryzacja armii

Analizując przyczyny upadku Imperium Rzymskiego, nie sposób nie zadać pytania o to, dlaczego tak silna armia dała się stopniowo pokonać barbarzyńcom? Cóż, nie była to już ta sama armia, która wcześniej podbijała Europę i północną Afrykę. Złożyło się na to wiele czynników.

Zdolności obronne cesarstwa z czasem znacząco osłabły. Zaczęło się od dokonania podziału w armii na „comitatenses” ulokowanych w centralnej części Imperium oraz „limitanei”, stacjonujących na obrzeżach. Ci pierwsi mogli liczyć na znacznie lepsze warunki i wynagrodzenie. Do tego zarządzający „limitanei” „duces” pozostawali w coraz większym stopniu poza kontrolą władz w Rzymie, co stwarzało ogromną przestrzeń do nadużyć. Wśród „limitanei” postępowała stopniowa degeneracja zdolności bojowych i demoralizacja. Do tego stopnia, że w zasadzie stawali się rolnikami, a państwo musiało bazować na „comitatenses”.

U schyłku imperium postępowała też barbaryzacja armii: służyło w niej coraz więcej barbarzyńców, którzy uciekali przed Hunami. Paradoksalnie byli oni jednak bardziej wartościowi – od dzieciństwa trenowano ich do walki. W przeciwieństwie do rodowitych Rzymian, którzy nie garnęli się do służby wojskowej i aby jej uniknąć, posuwali się do przekupstwa, dezercji, a nawet… samookaleczenia. W efekcie przyszedł moment, kiedy w „comitatenses” służyli przeważnie barbarzyńcy, a obywatele rzymscy w „limitanei”.

Czytaj też: Uzbrojenie rzymskich legionistów

Coraz mniej terytorium

Nic dziwnego, że najeżdżający Rzym barbarzyńcy poczynali sobie coraz śmielej. Ostateczny upadek wydawał się nieunikniony. Zresztą sami najeźdźcy nie mieli wyjścia: ze wschodu naciskali na nich Hunowie. Jeżeli chcieli przeżyć – musieli skierować się w stronę imperium. Szczególnie dotyczyło to Gotów, którym cesarz Walens pozwolił nawet na osiedlenie się w jego państwie. Jednak kolejne najazdy, powstanie Wizygotów, a później bitwa pod Adrianopolem w 378 roku, w której Walens poległ, sprawiły, że rzymskie siły nigdy nie powróciły do swojej poprzedniej kondycji.

fot.Thomas Cole /domena publiczna

Jakie czynniki doprowadziły do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego?

Początek V wieku był tylko kontynuacją złej passy. Nastąpił wówczas najazd Alaryka, pod którego wodzą Wizygoci w 410 roku spustoszyli Rzym. Szczęście w nieszczęściu, że główną siedzibą cesarzy była wtedy Rawenna. Imperium nieuchronnie zaczynało się jednak rozpadać. Do Hiszpanii, Brytanii a nawet północnej Afryki dotarły plemiona barbarzyńskie i germańskie. W końcu pojawili się i Hunowie. Co prawda bitwa na Polach Katalaunijskich w 451 roku była dla Rzymu zwycięska, ale ataki huńskich wojsk również przyczyniły się do osłabienia cesarstwa.

W ciągu ostatnich 20 lat istnienia Imperium Romanum na tronie zasiadało 9 cesarzy, z czego pięciu zostało zamordowanych. W 475 roku patrycjuszowi Orestesowi udało się osadzić na tronie swojego syna, Romulusa Augustulusa. To jednak nie spodobało się germańskim najemnikom pod wodzą Odoakera. Już w kolejnym roku Orestes został zabity, a Romulus musiał pożegnać się z koroną. Ostatecznym znakiem nieodwracalności tego, co się stało, był fakt, że insygnia władzy cesarskiej zostały przez Odoakera odesłane do Konstantynopola. Cesarstwo zachodniorzymskie przestało istnieć.

Inspiracja:

Inspirację dla artykułu stanowił serial dokumentalny Starożytna apokalipsa, emitowany na antenie Polsat Viasat History. Premiera nowego sezonu w czwartek, 5 czerwca o godz. 21:00.

Bibliografia

1. Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974.
2. Jakubowski, M. Włodarczyk, B. Zdaniuk, Historia do 1918 roku. Perspektywa kulturowo-cywilizacyjna, Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.
3. Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
4. Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2008.