Ciekawostki Historyczne
Historia najnowsza

Przyczyny rozpadu Jugosławii

Jugosławia rozpadła się na Słowenię, Chorwację, Macedonię, Bośnie i Hercegowinę i Federalną Republikę Jugosławii tworzoną przez Serbię i Czarnogórę. Dlaczego?

Zachód zapatrywał się na Jugosławię generalnie przychylnie. Marszałka Titę uznawano za mężnego sojusznika z czasów wojny, który wyrwał się z okowów bloku sowieckiego, zaprowadził bardziej humanitarną odmianę komunizmu opartą na samorządzie pracowniczym, a na arenie międzynarodowej objął przywództwo grupy państw niezaangażowanych. Mroczniejszą stronę swego reżimu skrzętnie skrywał, więc zagraniczny wizerunek Jugosławii był niczym słoneczny pejzaż dalmatyńskich wysp, wśród których płynęliśmy.

Z dzisiejszej perspektywy wszystko to wygląda jak miraż, bajka. Kraj, którego przyszłość wydawała się bardziej obiecująca niż dowolnego innego w Europie Wschodniej, rozpadł się na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku i rozpłynął w powietrzu. Dziś jest już tylko wspomnieniem.

Dlaczego umierają państwa?

W mojej książce Zaginione królestwa wskazałem, że wszystkie byty polityczne, takie jak Jugosławia, mają ograniczony czas życia, który wcześniej czy później dobiega końca. Listę studiów przypadku ograniczyłem do Europy, choć teraz zdaję sobie sprawę, że przykłady mogłem znajdować na całym świecie.

Niektóre nieistniejące już państwa, takie jak Rzeczpospolita Obojga Narodów, a tym bardziej ZSRR, były ogromne. Inne – jak napoleońskie Królestwo Etrurii czy efemeryczne Królestwo Czarnogóry – maleńkie. Część, jak imperium rzymskie, funkcjonowała przez całe tysiąclecia, lub – jak Korona Aragonii – przez wiele stuleci. Z kolei powstała w marcu 1939 roku republika Rusi Zakarpackiej nie przetrwała nawet jednego dnia. Książka kończy się esejem na temat tego, jak umierają państwa.

Podział dawnej Jugosławii.fot.Stegru/CC BY-SA 3.0

Podział dawnej Jugosławii.

Thomas Hobbes wskazał w Lewiatanie dwie alternatywne przyczyny: „choroby wewnętrzne” lub „wojny zagraniczne”. Podobnie zapatrywał się na sprawę Rousseau. Ja rozszerzyłem listę czynników do pięciu, wymieniając implozję, podbój, fuzję, likwidację i śmierć w wieku niemowlęcym. Jugosławia, podobnie jak ZSRR, implodowała (…).

Dalsza część artykułu pod ramką
Zobacz również:

Jak powstała Jugosławia?

Długą i zawiłą historię utworzonego w 1918 roku państwa jugosłowiańskiego trzeba tutaj również uprościć, ale mówiąc w największym skrócie, miało ono trzy kolejne emanacje. W latach 1918–1945 przybrało postać królestwa rządzonego przez dynastię Karadziordziewiciów, w 1929 roku zmieniło nazwę na Królestwo Jugosławii, a w latach 1941–1945, pod okupacją sił Osi, istniało jedynie jako podmiot prawny podlegający rządowi na uchodźstwie w Londynie.

W latach 1945–1992 stało się Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii pod rządami komunistycznej partii marszałka Tity. Po upadku SFRJ dwie wchodzące uprzednio w jej skład republiki – Serbia i Czarnogóra – połączyły się w Federalną Republikę Jugosławii, lecz miała ona krótki żywot. W 2003 roku przekształciła się w Związek Państwowy Serbii i Czarnogóry. Natomiast w 2006 roku, kiedy Czarnogóra oderwała się od Serbii, zniknął nawet cień Jugosławii.

Czytaj też: Masakra w Srebrenicy – ludobójstwo na oczach ONZ

Jeden naród jugosłowiański

W tym miejscu wypada zaznaczyć, że kręgi rządzące zarówno przedwojennej, jak i powojennej Jugosławii – pierwszej rojalistycznej, drugiej zaś komunistycznej – inspirowały się własnymi wariantami jugoslawizmu. Dynastia Karadziordziewiciów (…) miała charakter oraz usposobienie na wskroś serbskie, lecz po wyniesieniu na tron w 1918 roku przyjęła orientację (pan)jugosłowiańską.  Niemniej jednak jej rządy przyczyniły się do przekonania, że Serbowie są „pierwszymi wśród równych”.

Pierwszy władca Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców Aleksander I (1888–1934), który został zamordowany podczas wizyty we Francji, chciał zmienić swój tytuł na króla Jugosławii i zyskał przydomek „Aleksandra Jednoczyciela”. Na rządach jego syna oraz następcy Piotra II (1923–1970) cieniem położył się spór między Serbami i Chorwatami, a następnie wybuch wojny światowej.

Tito przez trzydzieści pięć lat swojej dyktatury tłumił nacjonalistyczną rywalizację.fot.Božidar Manić Žoli – Historical Archive in Pirot/CC BY-SA 3.0

Tito przez trzydzieści pięć lat swojej dyktatury tłumił nacjonalistyczną rywalizację.

Komunistyczna Partia Jugosławii (KPJ), która przejęła władzę w 1945 roku, była przed wojną zdominowana przez lewicowych internacjonalistów, lecz opowiadała się za utworzeniem państwa jednopartyjnego, a w 1952 roku zmieniła nazwę na Związek Komunistów Jugosłowiańskich. Jej długoletni przywódca Josip Broz Tito (1892–1980), syn chorwackiego ojca i słoweńskiej matki, został wychowany jako Chorwat, lecz będąc wyznawcą socjalistycznych zasad, sprzeciwiał się wszelkim formom nacjonalizmu.

W konstytucji, którą wprowadził w 1974 roku, wszystkie nacje zamieszkujące kraj uznano za równe. Tito przez trzydzieści pięć lat swojej dyktatury tłumił nacjonalistyczną rywalizację, zarazem skutecznie wyprowadzając Jugosławię z bloku sowieckiego i stając na czele międzynarodowego ruchu neutralnych „państw niezaangażowanych”. Oficjalna linia za czasu jego rządów głosiła, że nie istnieją żadne odrębne narodowości, a tylko jeden naród jugosłowiański.

Czytaj też: Ukraińsko-rosyjska sprawa Krymu

Rozpad Jugosławii

Po śmierci Tity koncepcję scentralizowanego, „panjugosłowiańskiego” państwa rządzonego z Belgradu natychmiast zakwestionowano. Nierozerwalnie kojarzona z komunistycznym uciskiem, szybko przegrała z rywalizującymi nacjonalizmami, które stały się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku zarzewiem jugosłowiańskich wojen (…).

Minęło już ćwierć wieku od rozwiązania Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii i podziału jej aktywów między sześć państw będących jej następcami. Ponad dekada upłynęła też od chwili, gdy po rozpadzie unii serbsko-czarnogórskiej zniknęły ostatnie pozory zjednoczonej Jugosławii. W tak skomplikowanej sytuacji wszyscy zastanawiają się, co przyniesie przyszłość, a wielu zadaje sobie pytanie, czy Jugosławia, jaką znaliśmy przez całe dotychczasowe życie, odejdzie po prostu w zapomnienie.

Aby udzielić (wstępnej zaledwie) odpowiedzi na to pytanie, dokonam przeglądu pewnych procesów i mechanizmów, które w przeszłości wykorzystywano, aby przyspieszyć zgon pokonanego kraju bądź wzmocnić jego odporność w obliczu grożącego mu zapomnienia (…).

Eliminacja elit

W Jugosławii do masowych zabójstw [elit] dochodziło w dwóch różnych okresach. Najpierw w latach 1943–1946 komunistyczni partyzanci Tity konsolidowali swoją władzę, mszcząc się na przeciwnikach politycznych, zwłaszcza na rojalistycznych czetnikach generała Mihailovicia i chorwackich ustaszach (obydwa te ugrupowania same dopuszczały się wcześniej okrucieństw na wielką skalę). Po ustanowieniu reżimu komunistycznego zaczęła się długa seria morderstw sądowych, która trwała od procesu i egzekucji generała Mihailovicia w 1946 roku aż do 1957 roku.

Później do bardzo wielu zabójstw z pobudek politycznych doszło podczas wojen toczonych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Najbardziej znanym przykładem jest osławiona masakra dokonana w Srebrenicy w Bośni w lipcu 1995 roku, kiedy oddziały separatystycznej Republiki Serbskiej zamordowały około 8 tysięcy bośniackich muzułmanów.

Oficjalnie mówi się o ok. 8000 ofiar masakry w Srebrenicyfot.Michael Büker/CC BY-SA 3.0

Oficjalnie mówi się o ok. 8000 ofiar masakry w Srebrenicy.

To przerażające wydarzenie można uznać za zwykły akt przemocy międzyetnicznej, lecz należy sobie zarazem zdawać sprawę, że bośniaccy muzułmanie byli jedną z wielu mniejszości etnicznych, które szukały ochrony w zjednoczonym państwie jugosłowiańskim i z całego serca popierały ideę leżącą u jego podstaw. Ich porażka była gwoździem do trumny „jugoslawizmu” (…).

Czytaj też: Co stało się z samolotem, który zniknął? Znany historyk próbuje wyjaśnić katastrofę lotu MH370

Czystki etniczne

W Jugosławii do okrutnych czystek etnicznych dochodziło zarówno podczas II wojny światowej, jak i w trakcie konfliktów w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W latach czterdziestych XX wieku najstraszliwsze rzeczy działy się w kontrolowanym przez faszystów Niepodległym Państwie Chorwackim (NDH), gdzie zginęło około 330 tysięcy Serbów; na mniejszą zaś skalę w Bośni, gdzie w przeważającej mierze serbscy czetnicy atakowali Bośniaków i Chorwatów; w Wojwodinie, gdzie Serbowie napadali Węgrów, oraz w Kosowie, gdzie Albańczycy wzięli na cel Serbów.

Żołnierze Jugosłoawiańskiej Armii Ludowej w 1991 roku.fot.Peter Božič/CC BY 3.0

Żołnierze Jugosłowiańskiej Armii Ludowej w 1991 roku.

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku czystki etniczne na dużą skalę powróciły najpierw do Chorwacji, gdzie dowodzona przez Serbów Jugosłowiańska Armia Ludowa wygnała Chorwatów z regionu Vukovaru, Chorwaci z kolei usunęli Serbów z samozwańczej Republiki Serbskiej Krajiny, następnie zaś zawitały do Bośni i Hercegowiny, gdzie liczba przesiedleńców (Chorwatów, Serbów i Bośniaków) sięgnęła 2,7 miliona.

W 1993 roku, na dwa lata przed zakończeniem wszystkich wojen, Rada Bezpieczeństwa ONZ ustanowiła Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (MTKJ) w celu zbadania tych zbrodni i osądzenia winnych przywódców.

Czytaj też: Kto zabił gen. Sikorskiego?

Kalejdoskop mniejszości

Rozpad Jugosławii nastąpił na tle wojen między społecznościami i szeroko zakrojonych kampanii czystek etnicznych w latach 1991–1995. Między czystkami etnicznymi a upadkiem „jugoslawizmu” istniał jednak fundamentalny związek.

Po zniknięciu Jugosławii dochodziło do wojen domowych i bratobójczych konfliktów (zdj. z wojny dziesięciodniowej między Słowenią a Jugosławią).fot.Miško Kranjec/CC BY-SA 3.0

Po zniknięciu Jugosławii dochodziło do wojen domowych i bratobójczych konfliktów (zdj. z wojny dziesięciodniowej między Słowenią a Jugosławią).

Przez większość XX wieku mapa ludnościowa Jugosławii przypominała kalejdoskop – mniejszości zamieszkiwały na niej setki niewielkich skrawków pośrodku zaludnionych przez różne grupy większych obszarów. To skomplikowane rozproszenie enklaw etnicznych stanowiło jedną z głównych racji bytu zjednoczonego państwa jugosłowiańskiego. Jednak gdy państwo to straciło zdolność do ochrony enklaw oraz obrony zamieszkujących je mniejszości, jego władza wyparowała i nieuchronne stało się pojawienie w jego miejsce niepodległych republik Serbii, Chorwacji, Słowenii i tak dalej.

(…) W przypadku Jugosławii, a także Związku Radzieckiego, którego upadek nastąpił niemal w tej samej chwili, ważne jest, aby zdać sobie sprawę, że przyczyną katastrofy nie był obcy podbój, lecz siły wewnętrzne i samonapędzająca się implozja. W proces ten nie były zaangażowane żadne obce mocarstwa. Ostatecznie po zniknięciu państwa dochodziło do wojen domowych i bratobójczych konfliktów między jego następcami.

Źródło:

Tekst stanowi fragment najnowszej książki Normana Davisa „Plus ultra. Sięgaj dalej. Wyprawa na horyzonty historii” (Znak Horyzont 2024).

Zobacz również

Dwudziestolecie międzywojenne

Sojusz Węgier z Hitlerem

Podczas II wojny światowej Węgry dołączyły do państw Osi, by walczyć po stronie III Rzeszy. Hitler długo zabiegał o ten sojusz. Jak zdołał do niego...

26 listopada 2024 | Autorzy: Grzegorz Bobrek

Historia najnowsza

Krótka historia NATO

NATO to obecnie zdecydowanie najsilniejszy sojusz militarny na świecie. Powstało w zupełnie innej rzeczywistości - zimnowojennej. Później organizacja musiała przystosować się do nowych wyzwań. A...

11 marca 2022 | Autorzy: Herbert Gnaś

Memorandum Budapesztańskie. Największy błąd Ukrainy po 1991 roku?

Rok 1991. Rozpada się Związek Radziecki. Białoruś i Kazachstan bez oporów oddają Rosji poradziecki arsenał nuklearny. Ale nie Ukraina, która obawia się o swoje bezpieczeństwo....

25 lutego 2022 | Autorzy: Herbert Gnaś

Historia najnowsza

Masakra w Srebrenicy

Do dziś ta potworna zbrodnia jest największym ludobójstwem w Europie od czasów II wojny światowej. Co dokładnie wydarzyło się 12 lipca 1995 roku w Srebrenicy?

24 lutego 2022 | Autorzy: Anna Baron-Jaworska

Historia najnowsza

Pucz moskiewski w 1991 roku

19 sierpnia 1991 roku grupa twardogłowych aparatczyków podjęła próbę przejęcia władzy w Związku Radzieckim, usiłując zatrzymać dezintegrację kraju. Próba ratowania starego porządku nie powiodła się...

11 sierpnia 2021 | Autorzy: Violetta Wiernicka

Zimna wojna

Stalin i Mao Zedong. Dlaczego przywódca ZSRR tak bardzo gardził swoim najcenniejszym sojusznikiem?

Kiedy komuniści przejęli władzę w Chinach, ich sojusz z ZSRR wydawał się najbardziej naturalną rzeczą na świecie. Stosunki między czerwonymi mocarstwami nie ułożyły się jednak...

6 października 2018 | Autorzy: Anna Winkler

KOMENTARZE (3)

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Hugo

To USA i EWG(dzisiejsza UE) wywołały wojnę religijną w Jugosławii po to żeby ją osłabić rozbić i OKRAŚĆ.

    youkai20

    Ta, jasne… Subietywny bełkot bez faktografii i linków do źródeł.

    Maciek

    Wojnę trzydziestoletnią też USA wywołały?

Jeśli chcesz zgłosić literówkę lub błąd ortograficzny kliknij TUTAJ.

Najciekawsze historie wprost na Twoim mailu!

Zapisując się na newsletter zgadzasz się na otrzymywanie informacji z serwisu Lubimyczytac.pl w tym informacji handlowych, oraz informacji dopasowanych do twoich zainteresowań i preferencji. Twój adres email będziemy przetwarzać w celu kierowania do Ciebie treści marketingowych w formie newslettera. Więcej informacji w Polityce Prywatności.