Bitwa pod Nancy (1477)

W zimowy poranek 7 stycznia 1477 roku grupa burgundzkich dworzan mozolnie przetrząsała pobojowisko nieopodal Nancy, stolicy Lotaryngii. Ich władcę, księcia Karola Zuchwałego, ostatni raz widziano dwa dni wcześniej, gdy desperacko rzucił się w wir bitwy, której nie mógł już wygrać, ponieważ Szwajcarzy sprzymierzeni z księciem René Lotaryńskim w zacinającym śniegu podkradli się na tyły jego armii i uderzyli z dwóch stron.

Kiedy burgundzkie wojsko – zdziesiątkowane przez choroby, mróz, głód i dezercję oraz dodatkowo osłabione zdradą włoskich najemników – rzuciło się do bezładnej ucieczki, bitwa przerodziła się w rzeź. Zwycięscy Szwajcarzy pamiętali okrucieństwa popełniane niedawno przez burgundzką armię. Książę Karol nie słynął jako ucieleśnienie chrześcijańskiego miłosierdzia. Jak zanotował burgundzki kronikarz Jean Molinet, wieszał buntowniczych górali w takiej obfitości, że konary drzew łamały się pod ciężarem ciał.

Teraz, w poczuciu sprawiedliwej zemsty, szwajcarscy piechurzy bezlitośnie mordowali pokonanych rycerzy, nawet gdy ci się poddawali i oferowali okup. Lotaryńczycy okazali się bardziej pragmatyczni i podatni na opowieści o legendarnym burgundzkim bogactwie: wzięli w niewolę wielu książęcych dostojników i krewnych, w tym przyrodniego brata Karola, Antoniego, noszącego wymowny tytuł Wielkiego Bastarda Burgundii.

Po zwycięstwo lub śmierć

Wśród jeńców nie odszukano jednak księcia Karola. Nie znając losu pokonanego wroga, René Lotaryński rozesłał posłańców do okolicznych miast, gdzie książę mógł szukać schronienia. Wrócili z niczym. Zwycięzcy pozostawali jednak niespokojni i pełni obaw. Nie śmieli uwierzyć, że Karol Zuchwały, Wielki Książę Zachodu, po prostu zginął.

fot.Léo Schnug/domena publiczna

Kiedy burgundzkie wojsko rzuciło się do bezładnej ucieczki, bitwa przerodziła się w rzeź.

Władca Burgundii spędził wszak ostatnie lata na nieustannych wojennych zmaganiach i dotychczas z wszelkich opresji wychodził cało. Przed laty przetrwał nawet morderczą bitwę pod Montlhéry, gdzie – choć został ranny w szyję i brzuch – zdołał zebrać grupkę rycerzy, wyrwać się z okrążenia i odwrócić pewną, zdałoby się, klęskę. W ostatnich miesiącach fortuna mu co prawda nie sprzyjała. Po sromotnej klęsce pod Grandson, kiedy to w ręce Szwajcarów wpadły skarby księcia i, co gorsza, nieomal cała burgundzka artyleria, Karol popadł w głęboką melancholię.

Lecz książę nie potrafił się cofać. Ostrożność też nie leżała w jego naturze. Podobno oznajmił mediolańskiemu posłowi, że musi walczyć, póki nie zwycięży lub nie zginie, jeśli zaś los poskąpi mu śmierci w bitwie, jest gotów popełnić samobójstwo. – Czy człowiek uchodzący za niezwyciężonego wojownika i czujący się następcą Aleksandra Wielkiego naprawdę mógł zginąć w jakiejś niedorzecznej bitwie? – zastanawiali się lotaryńscy dworzanie. Zwycięstwa księcia René mogło zatem dopełnić dopiero odnalezienie Burgundczyka.

Poszukiwanie ciała

Okazało się, że jako ostatni widział go Baptista Colonna. Młody Włoch w służbie neapolitańskiego dowódcy najemników, kondotiera Cola di Montefortego, potrafił wskazać miejsce na skraju zamarzniętego jeziora, gdzie w wirze walki koń Karola potknął się i upadł. Odszukanie księcia nie było jednak łatwe, gdyż bitwa rozegrała się w lesie pełnym wąwozów i zamarzniętych strumieni. Poza tym pobojowisko zostało już splądrowane, martwych obdarto z przyodziewku oraz kosztowności, po czym pozostawiono na pastwę wilkom i drapieżnemu ptactwu.

Tekst stanowi fragment najnowszej książki Anny Brzezińskiej „Zmierzch świata rycerzy” (Wydawnictwo Literackie, 2023).

Książę Burgundii, kiedy go wreszcie odnaleziono, spoczywał nago w zamarzniętym błocie, wśród ciał towarzyszy, którzy do ostatniej chwili starali się go chronić. Trudno było rozpoznać w nim najbogatszego władcę w Europie. Głowę miał zniekształconą od potężnego ciosu zadanego halabardą poniżej ucha, policzek ogryziony przez wilki, a na brzuchu i udzie ślady po dwóch pchnięciach piką.

Czytaj też: Krwawa jatka, wrzący olej i modły. Jak wyglądało średniowieczne pole bitwy?

„Jeżeli przeżył, znów będziemy walczyć”

Dopiero gdy zmasakrowane ciało obmyto w ciepłej wodzie z winem i oczyszczono, najbliżsi słudzy księcia – portugalski lekarz, paź księcia, jego kapelan i mistrz dworskich ceremonii Olivier de la Marche – znaleźli ślady w niepodważalny sposób potwierdzające tożsamość zmarłego. Świadczyły o niej stare blizny, przetoka w pachwinie oraz wybite z górnej szczęki zęby, bo niedawno książę się przewrócił i dotkliwie poranił, a przede wszystkim paznokcie, które Karol zwykł nosić bardzo długie.

Zwłoki godnie przyodziano i umieszczono na czarnym katafalku przed ołtarzem kościoła św. Jerzego w Nancy. Lecz nawet wtedy wielu powątpiewało, czy Burgundczyk, od lat przyprawiający o ciężką zgryzotę króla Francji i książęta Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, rzeczywiście był martwy. – Daj znać, jeżeli książę Burgundii przeżył i znów rozpęta wojnę – mieli na odchodnym powiedzieć René Lotaryńskiemu jego szwajcarscy sprzymierzeńcy. – Jeżeli przeżył – odpowiedział młody książę – latem znów będziemy walczyć.

fot.Auguste Feyen-Perrin/domena publiczna

Książę Burgundii, kiedy go wreszcie odnaleziono, spoczywał nago w zamarzniętym błocie, wśród ciał towarzyszy

Tymczasem w oddalonych zamkach i rezydencjach wrogowie oraz przyjaciele burgundzkiego księcia wstrzymali dech w oczekiwaniu na wieści z lotaryńskiej kampanii, nieświadomi, że wielka rzeka historii uniosła już księcia Karola bezpowrotnie i toczy się dalej przez młodą krainę, którą my nazwiemy nowożytnością i w której nie będzie już Wielkiej Burgundii.

Czytaj też: Archetyp średniowiecznego rycerza. Ile ma wspólnego z prawdą?

Koniec średniowiecza

Na razie jednak, podczas pierwszych tygodni 1477 roku, cała Europa spekulowała, czy śmierć księcia Karola – jeżeli naprawdę umarł – zakończy niezwykłą karierę młodszej gałęzi francuskich Walezjuszów, którzy w przeciągu zaledwie czterech pokoleń zdołali pomiędzy Francją i Rzeszą stworzyć niezwykłą sieć księstw, hrabstw i innych posiadłości, różniących się historią i kulturą, lecz podlegających jednemu władcy.

Coś się wszakże skończyło. Według wielu późniejszych historyków właśnie w 1477 roku – w stratowanym końskimi kopytami, zamarzniętym błocie pod Nancy – dobiegło kresu feudalne średniowiecze i otworzyła się ścieżka prowadząca ku nowej epoce: epoce państw narodowych i wielkich imperiów.

Kolebka Walezjuszów

Kiedy na francuski dwór dotarły wieści o klęsce Karola pod Nancy, król Francji Ludwik XI, srodze doświadczony nieustanną walką z uciążliwym burgundzkim kuzynem, nie zamierzał udawać rozpaczy ani przywdziewać żałoby. Przeciwnie. Z radości wyprawił ucztę. – Burgundia nareszcie wraca do Korony – oświadczył, kiedy pogłoska o śmierci księcia zamieniła się w pewnik.

Ziemie burgundzkich Walezjuszów składały się niejako z dwóch części: hrabstwa i księstwa Burgundii, które od drugiej połowy XIV wieku dzierżyli oni jako wasale króla Francji, oraz kalejdoskopu rozmaitych lenn położonych nad kanałem La Manche, częściowo należących do cesarstwa, które niebawem zmienią się w Niderlandy.

fot.Eugène Delacroix/domena publiczna

Według wielu późniejszych historyków właśnie w 1477 roku pod Nancy dobiegło kresu feudalne średniowiecze

Współcześni dostrzegali ten dualizm, a w oficjalnych dokumentach książęcej kancelarii Burgundię właściwą – czyli księstwo Burgundii – nazywano niekiedy „krajami leżącymi tam”, podczas gdy prowincje niderlandzkie, przede wszystkim Flandrię i Brabancję, gdzie władcy przebywali najczęściej, tytułowano „krajami leżącymi tutaj, przy nas”. Z każdym pokoleniem ciężar władzy przesuwał się coraz bardziej na północ, ku ludnym portowym miastom Niderlandów.

Czytaj też: Bitwa pod Orszą 1514 – „Zderzenie moskiewskiego średniowiecza z jagiellońskim renesansem”

Prawa krwi i władzy

Domena księcia Karola liczyła niemal 80 tysięcy kilometrów, w dokumentach tytułowano go zaś księciem Burgundii, Brabancji, Lotaryngii, Limburgii, Luksemburga i Geldrii, hrabią Flandrii, Artois, Franche­‑Comté, Haunaut, Holandii, Zelandii, Namur i Zutphen. Jednakże kolebką Walezjuszów pozostawało księstwo Burgundii, które w 1363 roku król Francji Jan II Dobry przekazał czwartemu ze swoich synów, Filipowi Śmiałemu.  – A co król Francji dał – zacierał ręce francuski monarcha w 1477 roku – król Francji może równie łatwo zabrać.

Następnie pomimo zimowej pory zgromadził wojsko, by ruszyć po ziemie, które uważał za część Francji. Nie spodziewał się oporu. I nie przewidział, że na drodze staną mu kobiety – wdowa po Karolu, Małgorzata z rodu Yorków, i jego córka Maria.

(…) W przeciwieństwie do zaginionego męża i ojca nie mogły poprowadzić zbrojnych przeciwko francuskiej inwazji, której należało się lada dzień spodziewać – ich dłonie miały trzymać wrzeciono, nie miecz. Lecz jako córki władców rozumiały również prawa krwi i władzy, gdyż dzieje ich rodów były nierozerwalnie splecione z wojną stuletnią, zaciekłym feudalnym konfliktem pomiędzy królestwami Anglii i Francji.

Źródło:

Tekst stanowi fragment najnowszej książki Anny Brzezińskiej „Zmierzch świata rycerzy” (Wydawnictwo Literackie, 2023).