Naćpana wyrocznia delficka

Sanktuarium Apollina w Delfach starożytni Grecy uważali za pępek świata (omphalos). Nic dziwnego. W końcu nie dość, że miejsce to wskazał sam Zeus, to jeszcze zginął tam wąż (lub – w zależności od źródła – smok) Pyton, obdarzony mocą jasnowidzenia. Zamordował go rzeczony Apollin (w zemście za nieudany zamach na swą matkę). Krew gada-profety wsiąknęła w delficką ziemię, sprawiając, że i ona zyskała zdolność prorokowania.

Właśnie z tej niezwykłej właściwości delfickiej gleby korzystać miała Pytia – czyli kapłanka Apollina, która raz w miesiącu (poza sezonem zimowym, kiedy to Apollin podróżował do Hyperborei, a jego miejsce zajmował Dionizos) przepowiadała przyszłość. Garrett Ryan opisuje:

W wyznaczonym dniu kapłani najpierw upewniali się, że bóg jest w nastroju do wieszczenia, kropiąc kozę zimną wodą. Jeśli koza drżała, wszystko było w porządku (ale nie dla kozy, którą natychmiast składano w ofierze). Ci, którzy chcieli zasięgnąć rady wyroczni, ustawiali się następnie w kolejności zależnej od stosunków między ich rodzinnymi miastami a Delfami.

Gdy petent docierał na początek kolejki, uiszczał opłatę konsultacyjną, składał ofiarę i wchodził do świątyni Apollina. Następnie, jak się zdaje, wprowadzono go do przedsionka, gdzie mógł słyszeć Pytię, ale jej nie widział. Zadawał pytanie, z którym przybył, a siedząca na trójnogu Pytia z gałązką laurową w ręku odpowiadała głosem boga.

Histeria kóz i boskie wyziewy

Tyle mit. Już starożytni głowili się bowiem nad tym, skąd bierze się niezwykła skuteczność Pytii w kwestii wieszczenia przyszłości. Jedna z hipotez – wywiedzionych bezpośrednio z przytoczonej opowieści – głosiła, że kapłanka wpadała w trans wywołany oparami sączącymi się ze skalnej szczeliny pod trójnogiem. Zresztą te opary miały być powodem ulokowania świątyni Apollina akurat w Delfach.

fot. Berthold Werner/CC BY-SA 3.0

Ruiny świątyni Apollina w Delfach

W tym miejscu na scenę historii ponownie wkraczają kozy, gdyż to one miały doprowadzić ludzi do tajemniczego pęknięcia w skale. Ponoć każde zwierzę, które zbliżyło się do szczeliny, wpadało w histerię. Za to podążający za trzodą pasterze zaczynali wypowiadać przepowiednie. Gdy wiadomość o tym się rozeszła, do proroczej skały zaczęli „pielgrzymować” inni. Oni też doświadczali profetycznych wizji. Problem w tym, że gdy pogrążali się w transie, zdarzało im się wpaść w otwór między kamieniami i cóż… przepaść na zawsze. Stąd pojawiła się potrzeba zabezpieczenia pęknięcia.

Najwyraźniej Grecy uznali, że postawienie nad nim stołka o trzech nogach i posadzenie tam kapłanki wystarczy. Tak czy inaczej odtąd to Pytia miała „inhalować się” boskimi wyziewami i w przypływie boskiego natchnienia zdradzać petentom, co kryje dla nich w zanadrzu los. Takie wyjaśnienie podawał m.in. Plutarch, który relacjonował, iż w świątyni często można było poczuć przyjemny, słodki zapach, niewątpliwie wskazujący na obecność bóstwa.

Jednak nie narkotyki?

Bardziej naukowo do zbadania sprawy wyroczni delfickiej zabrano się pod koniec XIX wieku. W 1892 roku zespół archeologów francuskich pod kierownictwem Théophile’a Homolle’a rozpoczął pierwsze wykopaliska w Delfach. Badacze niemal natychmiast napotkali na dość poważny problem. Otóż nie znaleźli żadnej szczeliny, a jedynie mały pokój z podłogą z litej skały.

Wobec powyższego faktu zgodnie uznano, iż doniesienia o wonnych halucynogennych wyziewach i rozhisteryzowanych kozach należy włożyć między bajki. Tym bardziej że – gdyby świątynia faktycznie była pełna jakiegoś bliżej nieokreślonego gazu – skutki jego działania odczuwaliby również pielgrzymi, a wszelkie relacje o przypadkach gwałtownych reakcji bądź śmierci były mało wiarygodne. Czyżby zatem wyrocznia delficka wcale nie była „na haju”? Niekoniecznie.

fot.John Collier/domena publiczna

John Collier, Kapłanka delficka

Pojawiła się nowa teza na poparcie narkotycznych źródeł przepowiedni Pytii. Miałyby one powstawać w efekcie odurzenia miksturą z roślin o właściwościach psychoaktywnych. Głównym „podejrzanym” był silnie toksyczny oleander. Kapłani mieli okadzać wieszczkę dymem powstałym przy spalaniu liści tej rośliny, bądź przygotowywać dla niej halucynogenny balsam. Trucizna zawarta w oleandrze wywołuje objawy podobne do padaczki. Przy odrobinie dobrej woli i wyobraźni można je uznać za proroczy trans.

Badania faktycznie wykazały, że w delfickim sanktuarium korzystano z liści tej rośliny, jednak nie wiadomo, czy uzyskiwane stężenie oparów było wystarczające, by wprowadzić Pytię w stan jasnowidzenia. Na niekorzyść tego wyjaśnienia działa też fakt, że Grecy raczej stronili od rekreacyjnego zażywania narkotyków. Wiadomo, że uprawiali mak lekarski, ale stosowali go raczej do uśmierzania bólu, nie wywoływania halucynacji. Konopi zaś używali do plecenia lin.

Czytaj też: Siedem cudów starożytnego świata

Łatwopalne wizje

Przez ponad 100 lat utrzymywało się przekonanie, że wyrocznia delficka wypowiadała swoje proroctwa „na trzeźwo”. Dopiero w 2007 roku przeprowadzono nowe badania, które dowiodły, że w doniesieniach Plutarcha mogło jednak tkwić więcej niż ziarno prawdy. Za analizowanie francuskich wykopalisk wziął się wówczas interdyscyplinarny zespół uczonych. Jak opisuje Garrett Ryan:

Na podstawie nowych badań geologicznych zasugerowali oni, że słynna szczelina pod trójnogiem Pytii była w rzeczywistości uskokiem tektonicznym w bitumicznej skale wapiennej. Ilekroć na tym uskoku występował poślizg, tarcie uwalniało węglowodory zawarte w wapieniu, takie jak metan, etan i etylen, które uchodziły na powierzchnię i do komory wyroczni. Etylen, kiedyś używany jako środek znieczulający, mógł wywołać wizje i ataki opisane przez starożytnych autorów.

fot.Camillo Miola (Biacca) – J. Paul Getty Museum/domena publiczna

Przez ponad 100 lat utrzymywało się przekonanie, że wyrocznia delficka wypowiadała swoje proroctwa „na trzeźwo”

Tłumaczyłoby to, dlaczego wyrocznia upadła w IV wieku p.n.e. W 375 roku p.n.e. w Delfach doszło do trzęsienia ziemi, które mogło ograniczyć wydobywanie się halucynogennych oparów. Na dodatek naukowcy odkryli niewielkie pomieszczenie pod podłogą świątyni oraz łączący je z głównym „pokojem” wyroczni system szczelin, które uznali za celowe dzieło człowieka. Przez te otwory gaz teoretycznie mógłby się dostawać do głównego pomieszczenia, wywołując prorocze wizje Pytii. Tyle tylko, że – jak podkreśla Ryan:

Obecnie skała macierzysta w Delfach wytwarza śladowe ilości etylenu lub jakiegokolwiek innego odurzającego gazu, a gdyby w starożytności jego stężenie było znacznie wyższe, klienci wyroczni, którzy stali w niewielkiej odległości od Pytii, również odczuwaliby jego skutki. Ponieważ nie mamy żadnych zapisów o piekielnych wybuchach w sanktuarium (etylen jest bardzo łatwopalny), prawdopodobnie powinniśmy być sceptyczni wobec takiego wyjaśnienia.

Póki co sekret metody wróżbiarskiej starożytnej wyroczni pozostaje nieodkryty. Faktem jest, że kapłanki wybierane do roli Pytii żyły krócej niż przeciętne kobiety, co wskazywałoby, iż ich trans nie był do końca naturalnego (boskiego?) pochodzenia. Czy jednak rzeczywiście wieszczyły „na haju”? Być może nigdy się tego na pewno nie dowiemy…

Bibliografia:

1. Wojciech Czabanowski, Krótkie i ekstatyczne życie Pytii, rp.pl (dostęp: 24.03.2023).