Żydowski Obwód Autonomiczny

Pomysł założenia autonomicznego obwodu dla Żydów pojawił się wkrótce po przejęciu władzy przez bolszewików. Nowi włodarze głosili, że po wyjściu z „carskiego więzienia narodów” każda grupa etniczna ma prawo do „samookreślenia”. Gwarantowała to bolszewicka Deklaracja praw narodów Rosji z dn. 15 listopada 1917 roku. Jeśli w ZSRR własne republiki mieli Kazachowie, Uzbecy czy Tadżykowie, to czemu nie Żydzi?

Żydzi dobrymi radzieckimi obywatelami

Oczywiście proces „samookreślenia” powinien był przebiegać w sposób kontrolowany przez władze. Na X partyjnym zjeździe w 1921 roku bolszewicy doszli do wniosku, że należy włączyć zamieszkujące kraj grupy etniczne do budowy socjalizmu. Dla zachęty trzeba wykorzystywać elementy ich kultury i języka, a także rekrutować kadrę partyjną spośród przedstawicieli danego narodu. Kolejnym elementem propagandy było przedstawianie losów tej czy innej grupy etnicznej jako wyzyskiwanej przez carat. I oczywiście wyzwolonej dopiero poprzez bolszewików. W pewnym momencie partia zwróciła uwagę na Żydów.

fot.Zightsev /CC BY-SA 4.0

Władze doszły do wniosku, że należy założyć Żydowski Obwód Autonomiczny

Józef Stalin głosił, że naród to wspólnota ludzi, którzy posiadają łączące ich „język, terytorium, życie ekonomiczne i układ psychiczny, odzwierciedlający się w kulturze”. Żydzi mieli wszystko – oprócz własnego terenu. Władze doszły więc do wniosku, że należy założyć Żydowski Obwód Autonomiczny. Z założenia miał włączyć jego mieszkańców do budowy socjalizmu i odciągnąć ich uwagę od działalności uważanej za „burżuazyjną” i nielicującą z nowym porządkiem społecznym – czyli handlu, bankowości i zakładania własnych firm.

Podmokłe, trudno dostępne odludzie

Tylko gdzie go umieścić? Początkowo planowano ulokować go na Krymie, ale zaprotestowali lokalni mieszkańcy. I to nie z powodu swojego antysemityzmu. Rząd planował nadać przybywającym Żydom duże ulgi gospodarcze, których nie mieli miejscowi. Wówczas zwrócono się w kierunku Dalekiego Wschodu, gdzie znajdowały się ogromne niezamieszkałe obszary.

fot.Kremlin.ru/CC BY 4.0

Obwód utworzono na podmokłym terenie, przez co był i jest narażony na powodzie

Latem 1927 roku wyruszyła ekspedycja z młodym ekonomistą Borysem Brukiem na czele. Po powrocie uczony sporządził sprawozdanie. Najpierw wymienił negatywne aspekty regionu: pusty, daleki i trudno dostępny. Klimat był surowy. Zimą panowały siarczyste mrozy, latem – upały. Do tego sezonowo występowały plagi komarów oraz innych insektów. Mimo to poparł tę lokalizację: „słabo zaludnione terytorium ma tę zaletę, że osadnicy nie będą musieli borykać się z nieprzychylną reakcją miejscowych. Tereny podmokłe, dużo opadów – to sprawi, że w regionie nigdy nie pojawi się susza. Duże zalesienie, tajga – to też plus, gdyż pod dostatkiem będzie drzewa, grzybów, owoców leśnych i zwierzyny”.

Czytaj też: „Za ukrywanie Żydów – kara śmierci”. Zagłada ludności żydowskiej na terenach ZSRR

Wielkie nadzieje i gorzki zawód

Władze postanowiły, że osiedlą Żydów na Dalekim Wschodzie – tuż przy granicy z Chinami. Planowano, że nowo przybyli zajmą się rolnictwem i założą kołchozy. Rozpoczęto karczowanie ziemi i budowanie dróg. Wielu radzieckich Żydów ucieszyło się z tej decyzji – wreszcie oni będą mieli własną Ziemię Obiecaną!

fot.Fridtjof Nansen/domena publiczna

Pierwsi osadnicy przybyli już w maju 1928 roku (zdj. poglądowe)

Borys Bruk twierdził, że przygotowanie terenów zajmie 2 lata, a osadnictwo będzie się mogło rozpocząć w 1929 roku. Komunistyczni włodarze uważali jednak inaczej. Pierwsi osadnicy przybyli już w maju 1928 roku. Wysiadali z pociągu na stacji kolejowej Tichońkaja, którą docelowo zamierzano przekształcić w miasto Birobidżan – stolicę Żydowskiego Obwodu Autonomicznego. Ale tam nikt na nich nie czekał. Musieli mieszkać w barakach lub namiotach przy dworcu. Chociaż planowano postawić na rozwój rolnictwa, tylko 7% przybyszów miało coś wspólnego z tą gałęzią gospodarki. Większość Żydów pochodziła z miast i wcześniej pracowała w przemyśle…

Czytaj też: Czy Piłsudski kochał Żydów?

Przemysłowy raj

Wobec niesprzyjających okoliczności wiele osób postanowiło wrócić do swoich poprzednich domów lub poszukać szczęścia w innych regionach Związku Radzieckiego. W latach 1928–1933 wyjechało aż 11 500 z 20 000 przybyłych na te tereny. Władze zdały sobie sprawę, że ratunkiem dla ich projektu będzie nie rolnictwo, a przemysł. Rozpoczęła się kampania, która miała zachęcić do przyjazdu doświadczonych inżynierów i wykwalifikowanych robotników.

Jednak czynnikiem, który sprawił, że radzieccy Żydzi znowu zaczęli przybywać do Birobidżanu i okolic, była formalna decyzja o utworzeniu Żydowskiego Okręgu Autonomicznego podjęta 7 maja 1934 roku. Wkrótce zaczęły tam powstawać przedsiębiorstwa przemysłowe: zakłady produkcji wapnia i cegły, fabryka krawiecka, fabryka elementów budowlanych. Osadnikom pomagały także żydowskie organizacje z USA, przysyłając m.in. sprzęt i maszyny produkcyjne.

Do Żydowskiego Okręgu Autonomicznego przyjeżdżały nawet rodziny z Polski! Osiedlili się tam obywatele Łotwy, Litwy, Francji, USA, Belgii. Władze radzieckie z nieznanych powodów nie przyjęły natomiast Żydów z Niemiec, którzy przecież byli prześladowani w swojej ojczyźnie po objęciu władzy przez Hitlera.

W 1937 roku w Obwodzie mieszkało 18 000 Żydów – 23,2% jego populacji. Choć nigdy nie mieli stanowić większości, aż do 1937 roku działały tam żydowski teatr i szkoły. Ukazywała się gazeta w jidysz.

Zmierzch i… antysemityzm

W 1936 roku władze ZSRR zaczęły patrzeć na te tereny nieprzychylnym okiem. A to dlatego, że w poprzednich latach Żydowski Obwód Autonomiczny współpracował z zachodnimi organizacjami i przyjmował ich pomoc. – Zbyt bliskie stosunki ze Stanami Zjednoczonymi nie pasowały do zasad obowiązujących w Rosji Sowieckiej – mówi prof. Leonid Blacher, dziekan Wydziału Filozofii Uniwersytetu w Chabarowsku. – W 1936 roku aresztowano i rozstrzelano pierwszego szefa Rady Wykonawczej Żydowskiego Obwodu Autonomicznego Iosifa Liberbera. W 1937 roku podobny los spotkał jego następcę Michaiła Kattela. Aresztowano i skazano na 15 lat łagrów również Matwieja Chawkina, sekretarza komitetu partyjnego Żydowskiego Obwodu Autonomicznego. Represje dotknęły także szeregowych członków wspólnoty. W latach 1936–1953 aresztowano 6296 osób, czyli 1/3 mieszkających tam Żydów.

fot.K. Bohle/domena publiczna

W latach 1928–1933 wyjechało aż 11 500 z 20 000 przybyłych na te tereny (zdj. poglądowe)

Po wojnie Żydzi wciąż doświadczali antysemityzmu, choć teoretycznie w ZSRR nie było podziału na narodowości, bo w kraju istniał tylko jeden naród – radziecki. W praktyce Żydom utrudniano karierę zawodową, nie dopuszczano do uprawiania niektórych zawodów i wyśmiewano. Najbardziej tragiczne było to, że antysemityzm panował nawet w Obwodzie! Żydzi zmieniali narodowe imiona na rosyjskobrzmiące: Abram zostawał Arkadijem, Izaak – Igorem, a Rachela – Rozą. Nawet miejsce urodzenia – Birobidżan – mogło zaszkodzić zdającym egzaminy wstępne na prestiżowe radzieckie uczelnie.

Czytaj też: Antysemityzm w II RP

Ucieczka do Izraela

Sytuacja społeczności nieco się poprawiła w latach 70. i 80. XX wieku. Ponownie otwarto teatr, zaczęła ukazywać się gazeta. Mimo to wielu Żydów postanowiło wyemigrować. Na przełomie lat 80. i 90. wyjeżdżano do USA i Niemiec, ale najwięcej osób udało się do Izraela. Powodem emigracji nie była jednak chęć osiedlenia się w Ziemi Obiecanej, lecz ciężka sytuacja gospodarcza w ostatnich latach istnienia ZSRR i w pierwszej dekadzie w postsowieckiej Rosji. „Wyjeżdżano, bo w Izraelu można było kupić 16 gatunków kiełbasy, podczas gdy w rodzimych sklepach stały tylko słoje z musztardą” – pisze dziennikarz Ilja Azar.

Obecnie Żydzi stanowią zaledwie 1% mieszkańców Obwodu. Wolno im mieć swoje szkoły, prasę i instytucje kultury. Ale kto będzie ich beneficjentem?

Źródła: 

1. Азар И., Евреев почти не осталось, но все мы — еврейцы. «Новая газета» z 31.01.2018, novayagazeta.ru
2. Maksimowska A., Birobidżan. Ziemia, na której mieliśmy być szczęśliwi. Wołowiec 2019
3. Patek A., Birobidżan. Sowiecka ziemia obiecana? Żydowski Obwód Autonomiczny. Kraków 1997