Ewakuacja powstańców z Czerniakowa

Od 10 września 1944 roku Czerniaków był głównym celem niemieckich ataków. Tego dnia rozpoczął się silny ostrzał dzielnicy. Po dwóch tygodniach walk, porównywanych pod względem natężenia do tych o Stalingrad, ppłk Jan Mazurkiewicz „Radosław” i mjr Łatyszonek uznali, że Przyczółek Czerniakowski jest nie do utrzymania.

Zdecydowano o stopniowym wycofywaniu wojsk. Powstańcy „Radosława” mieli przejść kanałami na Mokotów, a berlingowcy i ciężko ranni powstańcy przepłynąć łodziami na Pragę. Nocą z 19 na 20 września około 260 powstańców „Radosława” zeszło do kanałów. Do przyczółka dopłynęły nieliczne łodzie, które nie były w stanie ewakuować czekających na pomoc. W związku z tym nocą z 22 na 23 września powstańcy postanowili podjąć próbę przebicia się do Śródmieścia.

Wisła

Sytuacja powstańców z dnia na dzień coraz bardziej się pogarszała. Brakowało żywności, wody, broni i amunicji. Juliusz Deczkowski „Laudański” z batalionu „Zośka” wspominał, że na jego uzbrojenie w tamtym czasie składały się dwa granaty, a całodziennym posiłkiem była łyżka rozgotowanej kaszy z piaskiem. Ranni powstańcy i cywile nie mieli możliwości wydostania się z kotła. Większość z nich została rozstrzelana lub spalona żywcem w szpitalach. Niektórzy starali ratować się próbując przepłynąć wpław Wisłę. Henryk Kończykowski „Halicz” opowiadał:

„W pewnym momencie w rozbłysku rakiety widzę, jak do brzegu rzeki, tuż koło mnie, dobiega kobieta z dzieckiem. Dziecko cicho płacze. Kobieta szybko rozbiera się, bierze dziecko na rękę i wchodzi do wody. Wyraźnie odcina się jej sylwetka na tle rzeki, obok niej wybuchy granatników podnoszą słupy wody, Niemcy biją z karabinów maszynowych. Rakieta gaśnie, niknie mi z oczu sylwetka i urywa się seria kaemu”.

fot.Sabina Zdzarska – Jan Grużewski; Stanisław Kopf/domena publiczna

Nocą z 19 na 20 września około 260 powstańców „Radosława” zeszło do kanałów (na zdj. Przewodnicy kanałowi po wyjściu z włazu przy ul. Malczewskiego 6 na Mokotowie).

Tylko nielicznym – w tym „Laudańskiemu” – udało się przepłynąć Wisłę.

Czytaj też: Dziewczyny z „Parasola”

Plany przebicia

Obrońcy byli skrajnie wyczerpani. W związku z tym zdecydowano o próbie przebicia się powstańców i dwudziestu żołnierzy Berlinga dowodzonych przez mjr. Łatyszonka do Śródmieścia. Oddział szturmowy zebrał się w domu przy ul. Solec 51/53. „Halicz” wspominał, że „Ojciec Paweł” (Józef Warszawski), który był kapelanem Zgrupowania „Radosław”, „udziela wszystkim absolucji, po czym wygłasza krótkie przemówienie na temat czekającego nas po śmierci raju. Mam takie uczucie, jakbym już został wyprawiony na drugi świat”.

Trasa przebicia wiodła przez ul. Wilanowską do ul. Czerniakowskiej, następnie ul. Czerniakowską w kierunku gmachu ZUS, w górę skarpy do ul. Frascati i stamtąd do gmachu YMCA lub do Instytutu Głuchoniemych, które to budynki prawdopodobnie obsadzone były przez powstańców ze Śródmieścia. Do straży przedniej wyznaczono uzbrojoną w pm-y i granaty grupę uderzeniową. Tworzyli ją: ppor. Jerzy Gawin „Słoń”, pchor. Wojciech Markowski „Sęp” i pchor. „Halicz”. Wraz z nimi kpt. Ryszard Białous „Jerzy” jako dowódca i „Ojciec Paweł”, który miał być przewodnikiem. Po nich w pewnym odstępie ruszyła łączniczka Maria Całka „Wika”, a za nią grupa główna. W natarciu, łącznie z żołnierzami mjr. Łatyszonka, znalazło się od osiemdziesięciu do stu osób.

Czytaj też: Jak powstańcy przemieszczali się w labiryncie warszawskich kanałów?

Śmierć ppor. „Słonia”

Gdy tylko wydostali się z ruin ul. Solec, weszli na teren „ziemi niczyjej”.

„Ruszamy. Wychodzimy cicho z podwórka. […] Przechodzimy przez otwór po wspomnieniu okna i znajdujemy się na zupełnie otwartej przestrzeni. […] Dochodzimy do niemieckiego rowu łącznikowego. »Słoń« daje znak zatrzymania, aby wszyscy dołączyli do ustalonego szyku. […] Wskakujemy do rowu […]. Nagle usłyszałem szepty w języku niemieckim. Tuż przed nami. […] »Słoń« wstaje raptownie, odbezpiecza granat… Rozbłyskująca ostrym światłem spłonka granatu zdradza naszą obecność. »Słoń« wyrzuca granat i w tej samej chwili, jeszcze przed wybuchem, długa seria niemieckiego kaemu bije wzdłuż rowu. »Słoń« przechyla się, opiera o ścianę wykopu i wolno opada na dół”.

fot.domena publiczna

Jerzy Gawin „Słoń”

W powstałej strzelaninie i zamieszaniu grupy straciły ze sobą łączność. Część powstańców wycofała się na Solec, inni rozbiegli się we wszystkich kierunkach. Odszukanie i zebranie grupy głównej nie dało rezultatów, nawoływania pozostały bez odpowiedzi. „Halicz” zdołał dobiec do ruin kamienicy. Był tam już kpt. „Jerzy”, „Wika” i Bląd”. Po namyśle wycofali się na Solec, żeby ponownie uformować grupę szturmową. Nie znaleźli nikogo z „Zośkowców”. Drużyna berlingowców podporządkowała się rozkazom kpt. „Jerzego”. Podjęli kolejną próbę przebicia się.

Niewola

Z kolei „Ojciec Paweł” próbował zorganizować pozostałych powstańców, których odnalazł. W końcu, wobec braku wiary w powodzenie przedsięwzięcia, zrzekł się przywództwa. Ostatecznie zdecydował się udać do budynku ZUS o świcie i tam się poddać. Sprzeciwiła się temu część powstańców, którzy na własną rękę przekradli się następnej nocy (z 23 na 24 września) do ul. Książęcej. W grupie tej byli: Jerzy Łukowski „Żereń”, Zofia Stefanowska „Zosia”, Marta Klauze „Marta”, Irena Krauze „Ika” oraz Maria Downarowicz „Myszka”. Podczas próby przedarcia się zginęła trafiona pociskiem w głowę Zofia Krauze „Zosia”, a jej mąż Wiktor Szeliński „Andrzej Pol” dostał się do niewoli.

W międzyczasie żołnierze 1 Armii z grupy „Ojca Pawła” porozumieli się na migi z Niemcami, zamierzając się poddać. W tej sytuacji Warszawski ruszył jako parlamentariusz na nieprzyjacielskie stanowiska. Niemcy przyjęli kapitulację oddziału i dali im 15 minut na wyjście. Żołnierze 9 pp, powstańcy i cywile skupili się wokół mjr. Łatyszonka i „Ojca Pawła”. Wszystkich zrewidowano. U jednej z dziewcząt znaleźli pistolet. Natychmiast ją powiesili. Pozostałych pobito i planowano rozstrzelać. Uratował ich niemiecki oficer i grupę popędzono do siedziby Gestapo przy al. Szucha. Później 6 kobiet, które przyznały się, że były łączniczkami, oddzielono od mężczyzn. Zamknięto je w podziemiach kościoła na Woli. Ich dalszy los jest nieznany, prawdopodobnie zostały rozstrzelane.

Czytaj też: Śmierć 120 Polaków na jednego zabitego Niemca. Porażający rachunek strat Powstania Warszawskiego

Do Śródmieścia dotarło pięcioro

Grupa dowodzona przez kpt. „Jerzego” ruszyła przez magazyny „Społem”, następnie ul. Wilanowską w kierunku Czerniakowskiej. „Wzdłuż ulicy przebiega wykopany rów łącznikowy, ale nauczeni doświadczeniem, idziemy wierzchem. Co chwilę nadeptuję na ciała zabitych […]”. Nagle natrafili na czujkę niemiecką. Uratowała ich przytomność umysłu „Jerzego”, który od razu odpowiedział po niemiecku, że są patrolem. Przechodząc przez niemieckie pozycje, z każdej strony słyszeli rozmowy. Po chwili z naprzeciwka wyszła grupa roześmianych żołnierzy. Nie mieli możliwości, żeby się przed nimi ukryć.

„Gdy byli tuż, tuż i stało się jasne, że muszą nas zobaczyć, na znak »Jerzego« w trójkę wyskakujemy na chodnik z okrzykiem: Halt! Słowo to zelektryzowało Niemców. Urwali konwersację i służbowo coś meldowali, a potem długo nad czymś się rozwodzili, można było wywnioskować z intonacji głosów, że się bardzo mocno z czegoś tłumaczą. […] Po dłuższych tłumaczeniach »Jerzy« ze zrozumieniem powiedział: Ja, ja gut! I Niemcy, bardziej chyba zadowoleni od nas, niemalże biegiem ulotnili się”.

fot.Bundesarchiv, Bild 146-2005-0038 / August Ahrens / CC-BY-SA 3.0

Żołnierze AK i 1. Armii WP wzięci do niewoli na Czerniakowie

Idąc ulicą Książęcą, czuli ulgę i radość, że się uda. Przedwczesną.

„Mijamy krzaki, które czepiają się ubrania. Może to róże. Kolce rozdzierają mi rękaw. […] Nagle, jakby z podziemi, wali do nas seria kaemu. Zrywa »Jerzemu« hełm z głowy. […] Widzę berlingowców, którzy wiszą na krzakach i nerwowymi ruchami chcą się od nich odczepić. Obraz ten uświadamia mi, że są to zasieki z drutów kolczastych […]”.

Na wolnej przestrzeni stanowili znakomity cel. W panice nie potrafili znaleźć dziury w zasiekach, którą przeszli wcześniej. W końcu pięciu osobom („Jerzemu”, „Haliczowi”, „Wice”, „Blądowi” i jednemu berlingowcowi) udało się przejść nad drutami po drzewie. Z tych, którzy utknęli na zasiekach, czterech żołnierzy 9 pp dostało się do niewoli.

Defilada

W końcu dotarli do ulicy Frascati, gdzie powinny być stanowiska powstańcze. Wbiegli do pierwszego budynku (willi Pniewskiego) i… znowu trafili na Niemców. Żołnierze niemieccy byli tak zaskoczeni, że pozwolili im przebiec przez klatkę schodową i wydostać się na ulicę. Oświetlały ją wystrzelone rakiety, a niemieckie patrole szukały zbiegów. „Jerzy” nakazał im, aby spokojnie maszerowali w szyku.

„Maszerujemy środkiem jezdni przy jasno przyświecającej rakiecie. Od Niemców jesteśmy o kilkanaście metrów. Nie można się odwrócić. […] Dlaczego do nas nie strzelają? […] Niemal czuję już ten pocisk, który przejdzie na wylot przez moje ciało. […] Idziemy jakby na defiladzie, wolniutko, jednostajnym krokiem. Czuję. Jak pot spływa mi spod hełmu”.

W końcu rakieta zgasła, a oni ukryli się w pobliskim rowie. Przekradając się dalej, zaczęli dyskutować o swoim położeniu. Zastanawiając się, gdzie mogą być polskie stanowiska, nie zauważyli, że mówili coraz głośniej. Nagle z sąsiedniej kamienicy dobiegło ich pytanie: „Kto tam?”. Dotarli do Śródmieścia.

Bibliografia

1. Deczkowski J. B. – „Laudański”, Wspomnienia żołnierza baonu AK „Zośka”, Warszawa 2004.
2. Kamiński A., Zośka i Parasol, Warszawa 2009.
3. Nowak Sz., Przyczółek Czerniakowski 1944, Zabrze 2011.
4. Nowożycki B., Zgrupowanie AK „Radosław”, Warszawa 2014.
5. Wróblewski J., Zośkowiec, Warszawa 2013.