Kim były Ludy Morza?

„Ludy Morza” to termin zbiorczy dla wojowniczych plemion, które pod koniec epoki brązu żeglowały po morzach, szczególnie we wschodnim rejonie Morza Śródziemnego, siejąc tam śmierć i spustoszenie. Byli to też piraci. Zakłada się, że punkt kulminacyjny grabieży przypada na lata 1220–1180 przed naszą erą.

Grabież i zniszczenie czy… propaganda?

Ludy Morza podobno sieją straszne spustoszenie, nawet jeśli opór stawiany przez napadane ludy jest słabszy (z powodu suszy i klęski głodu), niżby mógł. Ulega im potężne imperium Hetytów. Stare miasta, jak Ugarit, Aszkelon i Chasor, również dają za wygraną.

Egipskie inskrypcje i reliefy z tego okresu krótko wzmiankują Ludy Morza. Egipt zostaje kilkakrotnie napadnięty przez Ludy Morza (figurujące w egipskich źródłach jako haunebu) przy różnych okazjach w latach 1210–1100 przed naszą erą, ale oddziałom faraona udaje się – w przeciwieństwie do wielu innych – odeprzeć ich ataki. Chociaż są powody, by sądzić – jak twierdzą niektórzy badacze – że Egipcjanie w celach propagandowych „rozdmuchali” opis uciekających w przerażeniu Ludów Morza. W ten sposób sam faraon uchodził za nieco potężniejszego, skoro udało mu się ich pokonać. Siane przez nie spustoszenie uznawano nawet przez pewien czas za wyjaśnienie całego chaosu i cierpienia w późnej epoce brązu.

fot.domena publiczna

Egipt zostaje kilkakrotnie napadnięty przez Ludy Morza (figurujące w egipskich źródłach jako haunebu)

Dzisiejsi historycy zaczęli częściowo podważać teorię o tym, jak groźne były Ludy Morza i jakie miały znaczenie dla końca późnej epoki brązu. Wielu naukowców uważa za mało prawdopodobne to, że naprawdę odpowiadały one za te wszystkie zniszczenia, spalone miasta i zdewastowane państwa, o co są oskarżane. Samo pojęcie Ludów Morza jest względnie współczesnym tworem. Ukuł je francuski egiptolog Emmanuel de Rougé (peuples de la mer) w 1885 roku, gdy opisywał reliefy na ścianie świątyni Ramzesa III w Luksorze.

Czytaj też: Mięsny deszcz, rok bez lata, egipskie ciemności – zwiastuny apokalipsy, które (na szczęście) się nie sprawdziły

Tajemniczy lud o nieznanym pochodzeniu

Kim więc były Ludy Morza? Typowani są Achajowie, twórcy państwa mykeńskiego, o którym pisał też Homer. W takim razie to oni mogli zniszczyć Troję około 1200 roku przed naszą erą. Jako winnych wskazuje się też plemiona praceltyckie z kręgu kultur pól popielnicowych w Europie Centralnej oraz różne ludy z północy Grecji, Anatolii, Italii, a nawet Skandynawii.

Wiedza na temat tożsamości Ludów Morza jest, delikatnie mówiąc, skąpa. Wiadomo z kolei, że były dobrze uzbrojone w nowy rodzaj żelaznych długich mieczy tnących – stary świat brązu miał trudności, żeby mierzyć się z tym swoim mieczem kłującym. Ludy Morza posługiwały się też nowym typem krótkich oszczepów. I najwyraźniej szczególnie sprawie szła im walka przy użyciu zaprzęgów bojowych ciągniętych przez konie.

Mniej więcej w okresie schyłku późnej epoki brązu – albo trochę wcześniej – w wielu miejscach nad Morzem Śródziemnym wznoszone są umocnienia. Może w celu obrony przed Ludami Morza. Kimkolwiek były te ludy, nie chodzi tu o pojedynczą grupę etniczną, a o zbieraninę luźno powiązanych ze sobą plemion. Być może obejmuje ona wspomnianych w Biblii indoeuropejskich Filistynów (od których pochodzi nazwa obszaru w Palestynie, chociaż nie uznaje się, żeby dzisiejsi Palestyńczycy się od nich wywodzili).

fot. Faucher-Gudin/domena publiczna

Być może obejmuje ona wspomnianych w Biblii indoeuropejskich Filistynów

Filistyni, silny lud wojowników, nieustannie znajdował się na wojennej ścieżce z Izraelitami i długo należał do nielicznych ludów, które na tym obszarze opanowały sztukę kucia żelaza. Goliat, pokonany przez Dawida, był Filistynem.

Czytaj też: Śladami Homera, czyli jak odkryto starożytną Troję

Śmierć i narodziny

Nic jednak nie trwa wiecznie, nawet spustoszenie siane przez Ludy Morza. Jak się zdaje, Egipt to dla nich za wiele. W 1175 roku przed naszą erą napotykają oni siły Ramzesa III, który je pokonuje na lądzie. Potem również flota Ludów Morza doznaje bolesnej porażki w bitwie we wschodniej części delty Nilu. Faraon Ramzes III oczywiście nie może się z tym nie afiszować na różnych inskrypcjach i reliefach, znajdujących się na ścianach świątyni w Luksorze. I to by było wszystko, można powiedzieć. Z czasem Ludy Morza przestają pustoszyć te tereny. Jednak nawet Egipt, ostatni bastion epoki brązu, zaraz potem zostaje naznaczony przez upadek i chaos.

Schyłek później epoki brązu był w Europie i na Bliskim Wschodzie okresem zawieruchy i regresu, co skutkowało tym (podobnie jak w przypadku pozostałych wydarzeń Bonda), że z czasem ludzkość odżyła, a cywilizacja się podniosła. W Grecji wieki ciemne dobiegły końca i nastąpił rozkwit – zazwyczaj nazywany okresem klasycznym.

fot.Johann Georg Platzer/domena publiczna

Kim więc były Ludy Morza? Typowani są Achajowie, twórcy państwa mykeńskiego, o którym pisał też Homer. W takim razie to oni mogli zniszczyć Troję

To z niego wywodzi się cały dorobek kulturowy i naukowy, który później stał się nie tylko podstawą Cesarstwa Rzymskiego, lecz także całej naszej zachodniej cywilizacji. Czy bylibyśmy tu, gdzie jesteśmy teraz, gdyby nagła i intensywna zmiana klimatu nie spowodowała upadku dawnych kultur epoki brązu, a wszystko nie zostało wywrócone do góry nogami w późniejszej zawierusze? „Gdyby babcia miała wąsy…”, jak zwykła powtarzać moja babcia.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Marcusa Rosenlunda „Gdy pogoda zmienia bieg historii” (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2022).