Przedmiot rytualny, śmiercionośna broń lub dzieło obcej cywilizacji. Czym była Arka Przymierza? Gdzie zaginęła? Czy została ukryta? A może w ogóle nie istniała?
To gotowy scenariusz na film wprost z Hollywood. Mowa o historii Arki Przymierza, tajemniczego artefaktu, który miał dawać Izraelitom idącym do Ziemi Świętej wielką moc.
Wymiary oraz rodzaj materiałów i sposób wykonania Arki podyktował narodowi wybranemu sam Jahwe. Ponoć Mojżesz złożył w niej kamienne tablice dekalogu, które otrzymał od Boga. Czym była Arka Przymierza? Przedmiotem rytualnym, śmiercionośną bronią, a może dziełem obcej cywilizacji? Gdzie zaginęła? Czy została ukryta? Ba, czy w ogóle istniała? To tylko część długiej listy pytań związanych z tym zagadkowym przedmiotem.
Nic dziwnego, że sprawa ta prowokuje do poszukiwań zarówno profesjonalnych naukowców, jak i domorosłych badaczy. Na temat przeznaczenia Arki Przymierza i losu formułowane są najróżniejsze koncepcje – od naukowych po całkowicie fantastyczne, które przypisują jej pozaziemskie pochodzenie.
Z polecenia Jahwe
Wszystko, co wiemy o Arce, pochodzi z Biblii. W Księdze Wyjścia opisany jest los narodu wybranego po opuszczeniu niewoli egipskiej pod wodzą patriarchy Mojżesza i jego brata Aarona. Podczas długiego i męczącego marszu do Ziemi Obiecanej Mojżesz opuścił swój lud, by porozmawiać z Bogiem na górze Synaj. To wtedy Jahwe dał Mojżeszowi dziesięć przykazań na dwóch kamiennych tablicach. Wręczenie tablic wiązało się z nowym przymierzem, które Bóg zawarł z ludem Izraela:
Wyście widzieli, co uczyniłem Egiptowi, jak niosłem was na skrzydłach orlich i przywiodłem was do Mnie. Teraz jeśli pilnie słuchać będziecie głosu mego i strzec mojego przymierza, będziecie szczególną moją własnością pośród wszystkich narodów, gdyż do Mnie należy cała ziemia.
fot.domena publiczna
Wszystko, co wiemy o Arce, pochodzi z Biblii.
Przymierze zawarte na Synaju dokonało się w okolicznościach niezwykle spektakularnych. Jahwe nakazał Mojżeszowi, by lud przygotował się odpowiednio do uroczystości, wyprał swoje ubrania. Mężczyźni przez trzy dni mieli nie zbliżać się do kobiet. Bóg zapowiedział, że przyjdzie na górę i pozwolił tylko jemu wejść na szczyt. Nakazał Mojżeszowi, by nikt nie podochodził pod górę i jej nie dotykał. Inaczej groziła mu śmierć.
Trzeciego dnia rano rozległy się grzmoty z błyskawicami, a gęsty obłok rozpostarł się nad górą i rozległ się głos potężnej trąby, tak że cały lud przebywający w obozie drżał ze strachu. Mojżesz wyprowadził lud z obozu naprzeciw Boga i ustawił u stóp góry. Góra zaś Synaj była cała spowita dymem, gdyż Pan zstąpił na nią w ogniu (…).
Szczegółowe wytyczne
Bóg podyktował Mojżeszowi nie tylko dziesięć przykazań, ale też cały zestaw praw, regulujących wszystkie aspekty życia Izraelitów – włącznie z rozliczeniami za bydło, kwestią lichwy i szeregiem innych przepisów szczegółowych. Kolejnym poleceniem Jahwe wobec Izraelitów była budowa przenośnej świątyni (Świętego Przybytku) oraz właśnie Arki Przymierza, która miała się w niej znaleźć.
I uczynią arkę z drzewa akacjowego; jej długość będzie wynosiła dwa i pół łokcia; jej wysokość półtora łokcia i jej szerokość półtora łokcia. I pokryjesz ją szczerym złotem wewnątrz i zewnątrz, i uczynisz na niej dokoła złote wieńce. Odlejesz do niej cztery pierścienie ze złota i przymocujesz je do czterech jej krawędzi: dwa pierścienie do jednego jej boku i dwa do drugiego jej boku.
Rozkażesz zrobić drążki z drzewa akacjowego i pokryjesz je złotem. I włożysz drążki te do pierścieni po obu bokach arki celem przenoszenia jej. Drążki pozostaną w pierścieniach arki i nie będą z nich wyjmowane (…).
I uczynisz przebłagalnię ze szczerego złota: długość jej wynosić będzie dwa i pół łokcia, szerokość zaś półtora łokcia; dwa też cheruby wykujesz ze złota. Uczynisz zaś je na obu końcach przebłagalni. (…) Umieścisz przebłagalnię na wierzchu arki, w arce zaś złożysz Świadectwo, które dam tobie.
fot.Rembrandt /domena publiczna
Jahwe dał Mojżeszowi bardzo konkretny „projekt”.
Szczegółowość opisu zadziwia historyków i biblistów. Jahwe dał Mojżeszowi bardzo konkretny „projekt”. Arka Przymierza miała 140 cm długości na 80 szerokości i 80 wysokości. Już sam materiał, z którego była wykonana, sprawiał, że była przedmiotem niezwykle cennym. Wewnątrz i na zewnątrz została obita złotem, posiadała do tego złotą, zdobioną pokrywę.
Czym było owo Świadectwo, o którym wspomina Biblia, a które znalazło się wewnątrz Arki? Uważa się, że chodzi o tablice z przykazaniami. To by wskazywało, że Arka to artefakt okolicznościowo-religijny, będący wyrazem podziękowania, a zarazem dowodem zawarcia przymierza z Bogiem. To jednak daleko niewystarczająca charakterystyka. Z opisów biblijnych wynika, że pełniła ona znacznie ważniejszą rolę.
Czytaj też: Gdzie podziali się świadkowie tajemniczych początków chrześcijaństwa? Historia biblijnych artefaktów
Broń masowego rażenia
Izraelici dążący do Ziemi Obiecanej używali Arki Przymierza jako… broni. Armia Izraelitów woziła ją ze sobą na wszystkie kampanie wojenne. Używano do tego specjalnego wozu, na którym znajdowała się zagadkowa skrzynia, zakryta przed oczami ciekawskich.
Podczas oblężenia Jerycha Arkę wśród dźwięku trąb z rogów baranich (szofarów) obnoszono przez tydzień wzdłuż potężnych murów. „Instrukcję” zdobycia miasta około 1220 roku przed naszą erą podyktował Jozuemu sam Jahwe. W końcu siódmego dnia, po siedmiu okrążeniach w wykonaniu siedmiu kapłanów z 40 tysięcy gardeł izraelskich wojowników dobył się głośny okrzyk wojenny. Wówczas mury Jerycha runęły jak domek z kart. Izraelici wdarli się do środka i dokonali rzezi mieszkańców.
fot.Jacques J. Tissot/domena publicznaArka przed murami Jerycha
Z opisu wynika więc, że Arka miała tajemniczą moc. Nie służyła jednak wszystkim. Filistyni, zaciekli wrogowie Izraelitów, w pewnym momencie zdołali ją przejąć, ale ostatecznie oddali oni artefakt prawowitym właścicielom, przekonani, iż działa na ich szkodę.
Terminal telekomunikacyjny
Tajemnicza skrzynia była nie tylko bronią. To za jej pomocą Jahwe kontaktował się z Mojżeszem. Służyła więc również do komunikacji. W czasach wędrówki do Kaananu znajdowała się w Świętym Przybytku, a więc przenośnej świątyni, której „projekt” znów niezwykle dokładnie podyktował Mojżeszowi Jahwe.
Przybytek został wykonany w najmniejszym szczególe zgodnie z „zamówieniem”. Bóg określił nie tylko jego wymiary, ale i rodzaj materiałów, z których miał być zrobiony, liczbę warstw tkanin, typ haczyków służących do ich podwieszenia, rozmiary dziedzińca i poszczególnych części świątyni i wiele innych szczegółów.
Najważniejszą część Przybytku – tzw. Najświętsze Miejsce – zajmowała Arka. W jej wnętrzu, oprócz tablic z przykazaniami, miało znajdować się również wiadro z manną, a więc specjalnym pokarmem, który dał Izraelitom Pan podczas wędrówki przez pustynię, a także laska Aarona – która z mocy Jahwe zakwitła, by uciszyć szemrania buntujących się Izraelitów.
Bezpośrednio nad Arką, pomiędzy dwoma złotymi cherubinami, unosiło się według Biblii nadprzyrodzone światło, jedyne w całym pomieszczeniu. To światło – będące bezpośrednią obecnością Jahwe – to Szechina. Przez nie Jahwe kontaktował się z Mojżeszem i kapłanami.
Czytaj też: Rycerze Templum. Sekrety najbardziej tajemniczego zakonu rycerskiego w dziejach
Nie dla każdego
Prawo wejścia do Najświętszego Miejsca mieli wyłącznie konsekrowani arcykapłani, wśród których był Aaron. Każde wejście i wyjście z Przybytku wiązało się z szeregiem czynności, które miały zapewnić, że kapłan przeżyje. Inaczej, mogła mu grozić śmierć:
Dzwonek złoty i jabłko granatu będą następowały na przemian dokoła na dolnych krajach sukni. I będzie miał ją na sobie Aaron podczas pełnienia służby, aby słyszano dźwięk, gdy będzie wchodził do Miejsca Świętego przed oblicze Pana i gdy będzie wychodził – aby nie umarł (…).
fot.James Tissot/domena publicznaGdzie przepadła Arka Przymierza? Potencjalnych lokalizacji można wskazać kilka.
Także dla synów Aarona zrobisz tunikę i uczynisz im pasy oraz mitry na cześć i ku ozdobie. I ubierzesz w nie twego brata Aarona i synów jego razem z nim, namaścisz ich, wprowadzisz ich w czynności kapłańskie i poświęcisz ich, aby mi służyli jako kapłani. (…) uczynisz im spodnie lniane, aby od bioder aż do goleni okryli nimi nagość ciała. I będą je nosić Aaron i jego synowie, ile razy będą wchodzić do Namiotu Spotkania lub będą zbliżać się do ołtarza dla spełnienia służby w Miejscu Świętym, aby nie ściągnęli na siebie grzechu i nie pomarli.
Czytaj też: Tajemnica Arki Przymierza rozwiązana – czy to już koniec poszukiwań?
Poszukiwacze zaginionej Arki
Gdzie przepadła Arka Przymierza? Potencjalnych lokalizacji można wskazać kilka. Wiadomo, że w czasach pielgrzymki do Ziemi Świętej była przez jakiś czas przechowywana w Przybytku mojżeszowym, który miał się znajdować w starożytnym mieście Szilo (16 km na północ od Bet El na Zachodnim Brzegu Jordanu).
W czasach królów Dawida i Salomona miała znajdować się w Jerozolimie. Zaginęła, gdy w VI wieku p.n.e. wojska babilońskie najechały państwo Izraelitów, burząc pierwszą świątynię. Po raz drugi – ponad pół tysiąclecia później – zniszczyli ją Rzymianie. Nie znaleźli Arki. Prawdopodobnie została wywieziona 500 lat wcześniej, przed zdobyciem miasta przez wojska Nabuchodonozora II.
Dokąd ją zabrano? Nie wiadomo. Magia Arki przez stulecia działała tak silnie na wyobraźnię kolejnych pokoleń, że poszukiwali jej nie tylko naukowcy. W czasach II wojny światowej stała się – wraz z innymi biblijnymi artefaktami – przedmiotem zainteresowania nazistów.
Dziś najróżniejsze – mniej lub bardziej sensowne – teorie o dalszych losach Arki formułują często zwolennicy wiedzy tajemnej, teorii spiskowych, a także badacze UFO i zwolennicy tzw. paleoastronautyki. Według nich Arka Przymierza była zaawansowanym technologicznie urządzeniem, które kosmici, podający się za bóstwo, wręczyli Izraelitom, a które służyło m.in. do produkcji manny oraz miało tajemniczą, obezwładniającą, śmiertelną moc – być może promieniotwórczą.
Cóż, pewne jest jedno. Jeszcze nie raz usłyszymy o tym zagadkowym artefakcie sprzed tysiącleci, który zaginął w mrokach dziejów.
Bibliografia:
- Biblia Tysiąclecia, Wydawnictwo Pallottinum, 1965.
- Erich von Däniken, Antyczni Kosmonauci, Wydawnictwo Świat Książki 1995.
- Janusz Lemański, Arka Przymierza w dziejach narodu wybranego: pomiędzy historią a teologią, Szczecin, WT US, 2006.
- Roderick Gierson, Stuart Muntro-Hay, Arka Przymierza, Warszawa, Amber, 2000.
KOMENTARZE (11)
Ja, osobiście, wierzę nawet we wróbelki które ważą po 50 kg i latają do tyłu ! Wierzę w moją rodzinę którą kocham i uwielbiam ponad wszystko na tym ziemskim łez padole !
Jeśli wszystko co wiemy, pochodzi z biblii, a biblia napisana została przez ludzi, to również wszystko, co w tej biblii jest, pochodzi z ludzkich umysłów. I nie jest żadnym dowodem na to, co powiedział Bóg i czy w ogóle cokolwiek do Mojżesza powiedział.
Jeśli Bóg dał Mojżeszowi kamienne tablice z Dekalogiem, to przecież Mojżesz nie musiał nic sam zapisywać. („Bóg podyktował Mojżeszowi nie tylko dziesięć przykazań […]” i Mojżesz tak na szybko potrafił to wykuć w kamieniu?)
Jeśli Bóg miałby wybrać tylko jeden „naród” i jemu podporządkować inne narody, to oznaczało by, iż Bóg stworzył niewolników mających być podległymi żydom. A przecież Bóg dał ludziom – wszystkim bez wyjątku! – wolną wolę, czyli możliwość decydowania o własnym losie. I to wyklucza panowanie jednych ludzi nad innymi.
Jeśli Bóg nakazał, by żydzi wyprali swoje ubrania, to znaczy, iż były one brudne, ci ludzie chodzili brudni.
Jeśli Bóg nakazał wstrzemięźliwość płciową mężczyznom to znaczy, że przedtem spółkowali niczym zwierzęta bezrozumnie.
Jeśli cała góra Synaj była w ogniu, to nie mogła być spowita dymem. Płomienie ognia są przezroczyste, są one formą plazmy.
Jeśli arka przymierza była zrobiona z drewna akacjowego, to ono jest drewnem dość ciężkim, twardym. Nabicie na to blachy ze złota zdecydowanie zwiększyłoby ciężar tej arki, a do tego jeszcze złote wieńce? I pierścienie ze złota? Waga tego musiała być kolosalna. Metr sześcienny złota waży prawie 20 ton, a dla przykładu metr sześcienny żelaza waży ok. 9 ton.
Jeśli Bóg stworzył wszystko i do Boga wszystko należy, jaki jest sens, by ludzie „dawali” Bogu złoto?
Jeśli Bóg stworzył wszystko, także i ludzi, to dlaczego miałby Bóg czynić jednych podległymi drugim?
Jeśli Bóg stworzył wszystko ze swojej miłości, to nikogo nie mógłby czynić niewolnikiem dla innego człowieka.
Jeśli z Kairu do Jerozolimy jest ok. 1000km, to idąc 25km dziennie można dojść z Egiptu do Izraela w 40 dni. Bez pomocy arki przymierza.
Jeśli arka przymierza była wożona na specjalnym wozie i używana była do robienia wojen, co oznacza napaści na plemiona sąsiednie i rabunek ich mienia, nie mogło to być w żadnym razie robione z polecenia Boga – Twórcy Wszechrzeczy.
Jeśli Bóg stworzył wszystko, stworzył także i Jerycho. I jeśli w Jerycho zamieszkiwali ludzie nie chcący dać się podbić żydom, a żydzi ich napadli i wymordowali, to również nie mogło się odbyć z polecenia Boga – Twórcy Wszechrzeczy. Gdyby Bóg chciał mieć innych mieszkańców Jerycho, to by ich innymi zrobił, gdyby chciał zniszczyć Jerycho, to by je zniszczył i bez pomocy żydów. Dokonywanie rzezi podbitych ludów nie może być w żadnym razie dokonywane z „polecenia Boga”, ponieważ wszystko jest Jego Dziełem.
Jeśli Filistyni mogli przejąć arkę to oznaczało by, iż nie była ona wyłącznie dla żydów i mógł mieć ją ten, kto ją zdobył.
Jeśli Filistyni byli złymi ludźmi, arka przymierza nie mogła ich przekonać, że im ona nie służy i by ją oni żydom zwrócili. Aż tak subtelni nie są „źli ludzie”.
Jeśli Izraelici się buntowali, to przeciw czemu? Dlaczego miał ich Aaron uciszać laską? Na czym to polegało?
Jeśli Mojżesz i kapłani kontaktowali się ze światłem Jahwe, to znaczy, że była już struktura dzieląca żydów na kastę kapłanów i na wiernych.
Jeśli do Najświętszego Miejsca mogli wchodzić wyłącznie kapłani, w tym Aaron, to znaczy że rytuały były tajne i miały takie pozostać dla reszty wyznawców mojżeszowych.
Jeśli kapłanami byli także synowie Aarona, to znaczy, iż kasta kapłańska była interesem rodzinnym.
Jeśli arka przymierza miała by mieć takie właściwości, jak opisane w biblii, to nikt oprócz żydów nie mógłby wejść w jej posiadanie, ani nie mogłaby ona „zaginąć bez wieści”.
Jeśli arka przymierza miała dawać nadprzyrodzoną moc jej posiadaczom w celu zniewalania i podbijania innych ludów i plemion, to bardzo dobrze, że jej już nie ma. Ludzie są tym samym zmuszeni do szukania środków i możliwości, by żyć w pokoju i spokoju.
Ajajaj, jeśli jesteś „wątpiącym” jak i ja a po lektórze Twojego tekstu ku temu się skłaniam, to część pytań jest troche dziwnie sformułowana z kolei dla innej części odpowiedzi są w samym artykule, jeszcze inna część pytań nie została by postawiona gdybyś tylko znał choć troche biblię którą krytykujesz, warto znać troche pisma które „wyśmiewamy”. Na część postawionych pytań odpowiem Ci pokrótce na reszte mi sie poprostu nie chce.
Uważa się raczej że Bóg sam te tablice stworzył niż że Mojżesz je wykuwał, troche by się Jahwe zniecierpliwił gdyby każde słowo kuć po kilka godzin.
Bóg miał kochać Żydów bardziej dlatego że w niego wierzą, dlatego że on jest jedyny. Wtedy religia Żydowska dopiero sie kształtowała, inni mieli innych bogów i dla Jahwe Ci inni byli solą w oku, ponieważ Bóg starobiblijny jest bardzo zazdrosny jak i bardzo srogi.
Kazał im wyprać ubrania i co w tym dziwnego ? Przed porodem lekarz myje ręce, czy to znaczy że przed umyciem był „brudasem” ? Upranie ubrań miało tu byc raczej symbioliczne, jak spowiedź przed komunią a przecież możesz sobie zablużnić jeszcze pare razy pod nosem idąc po ten opłatek, to tylko symbolika że podeszli do tego „oczyszczeni”.
To że nakazał im wstrzmięźliwość nie oznacza że gdyby im teog nie powiedział to spułkowali by niczym króliki. I w dzisiejszych czasach trenerze doradzają niektórym sportowca żeby przed zawodami wstrzymali sie od kontaktów seksualnych, co nie oznacza że gdyby trener tego nie powiedział to by zawodnik trzymal 10 panienek w ppokoju hotelowym, to taka porada raczej i ponownie symbolika „czystości”.
Naprawdę tego dymu sie uczepiłeś ? Nie ma dymu bez ognia.
Bóg z początku stworzył ludzi wolnymi, ale potem sie na nich troszke pogniewał, miedzy innymi dlatego potopił większość, a potem wybrał sobie jeden naród, dlatego też mógł zezwolic żeby Żydzi panoweali nad innymi, zreszta panowanie nie oznacza niewolnictwa, nad nami też teraz panuje rząd co nie oznacza że jestem niewolnikiem Jarka.
Nie jeste mi ciężko sobie wyobrazić drewna akacjowego obitego cienką blaszką ze złota, czy obicie drawna złotem oznacza odrazu kilkucentymetrową warstwę ?
Oni mu złota nie podarowali, złoto miało byc materiałem chroniącym od śmierci z powodu właściwości arki.
Gdzieś kiedys słyszałem że Bóg bardziej będzie miłował jednego nawróconego niż wszystkich wierzących, to też brzmi conajmniej dziwnie, ale jestem w stanie zaakceptowac to żę Bóg mogł zgodzić się na panowanie jemu wierzących nad innymi wierącymi w byczki, wschodnbie wiatry czy inne jakieśtam.
Prostą drogą tak, ale tu widać Twoją nieznajomośc Biblii. Bóg nie chciał żeby ktokolwiek z pokolenia które było niewolnikami, dotarło do ziemi obiecanej, mieli tam dotrzeć jedynie ich dzieci które juz niewolnikami nigdy nie były bo urodziły się po ucieczce, dlatego też i samemu Mojżeszowi nie dane było dotrzeć do ziemi obiecanej a jedynie zobaczyc ją z oddali. Stąd wędrówka chyba coś koło 40 lat.
Czemu nie mogło byc z polecenia Boga ? Albo we mnie wierzysz albo wypad, tak jak mówiłem starotestamentowy Bóg jest ogolnie mało „miłościwy”.
mógł ją zdobyć każdy, tak jak i filistynie, ale korzystać z niej mogli tylko kapłani narodu wybranego, co w tym jest nie zrozumiałe, nie wierzysz we mnie to nie skorzystasz z mojej pomocy…
Reszta wygląda mi raczej jak stwierdzenia niż pytania wiec tę część pominą może oprócz tego że nie mogła zaginąć… mogła, skoro raz ją filistynie zabrali to mogł to zrobic każdy, co nie znaczyło że mogł z niej korzystać i może oznaczać że w przeciwieństwie do filistynów nie był taki głupi żeby broń oddawać tylko ją schował.
Ogólnie to z częścią twoich tez się zgadzam, a przedewszystkim z punktem pierwszym :)
„Religia powstała gdy pierwszy głupiec spotkał pierwszego kłamcę” i tego się trzymam.
Pozdrawiam ciepło wszystkich którzy zdołali doczytać nasze wypociny :)
wybaczcie ortografie która miejscami ąż razi ale mam na to papier heheh i miałem nadzieję że post można edytować :)
Naprawdę tego dymu sie uczepiłeś ? Nie ma dymu bez ognia.
Tu się doczepię, może być dym np z tlącego się kawałka drewna. Nie ma ognia a jest dym.
Przeczytałam. Wypociny mają sens . Dziękuje za pozdrowienia.
Biblia jest opisem wydążeń. Bóg wchodzi w twoją historie, ty pozwalasz się prowadzić i po jakimś czasie masz o czym pisać. Biblia została napisana przez ludzi o innej mentalności niż ta nasza cywilizacja zachodnia. U nich słowo Boże to nie coś co zostało napisane oni słowo Boże utożsamiają z działaniem my ze spisaną myślą. Trzeba posiać pewien klucz, aby zrozumieć stary testament. Ani Bóg ani Jezus niczego nie zapisali Oni są wydarzeniami działaniem, które zostało opisane przez świadków. Zachęcam cie abyś i ty wszedł w tą historie jaka Bóg robi z ludzkością. Przeczytaj Biblie to jest opis wydarzeń twojego życia i to co może się w nim dokonać jeżeli tak jak Abraham, Mojżesz, Maryja, Apostołowie powiesz tak. Ja tak zrobiłem i świadczę, że tak jest, Moje życie rozkwitło moje wnętrze też no i mam przyszłość przed sobą, a nie drewniane pudło pod ziemia. Pokój z Tobą jak si e uda to do zobaczenia w Raju.
Dużo piszesz a mało wiesz. Księga składająca się z 66 składowych Ksiąg była pisana przez około 1600 lat. Pisało ją poprzez te lata 40 autorów wzajemnie się nieznających, pomijając apostołów. Ludzie ci żyli w różnych kulturach, mówili różnymi językami. Jest wiele oryginałów poszczególnych Ksiąg, wiele przepisywanych kopii z odległych okresów, co jest podstawowym dowodem na niezmienność przekazu tej Księgi. Żadna inna pozycja nie była tak zaciekle niszczona, a jednak przetrwała. Pomyśl, jak to jest, że poprzez wieki i pisaniu jej przez różnych pisarzy powstało jednolite i spójne dzieło? Czy istnieje druga taka pozycja na Świecie? Faktom zaprzeczyć bie można, można jedynie udawać, że się ich nie dostrzega. Sam wyciągnij wnioski, jak to jest, że Biblia jest taka jaką jest? Dzisiaj niestety najwięcej do powiedzenia na temat Biblii ci, którzy jej nie znają.
Arka to techniczny przedmiot A światło wieczne to ledy + głośniki Blutuf to były cuda na tamte czasy więc kto to był JHWH jahwe ?????? długi temat szukam odpowiedzi dla siebie to już czaję bazę……
durniu ………………
to do tego od 'wróbelków’