Bóg się rodzi… tylko kiedy? Kontrowersje wokół daty świąt Bożego Narodzenia

Około 200 roku n.e. jeden z ojców Kościoła – Klemens z Aleksandrii – sceptycznie pisał o tych, którzy chcieliby ustalić nie tylko rok, ale też i dzień narodzenia Jezusa. Nie przeszkadzało mu to jednocześnie zasugerować, że Zbawiciel przyszedł na świat 20 maja, choć w swoich wywodach dopuszczał także 19 lub 20 kwietnia oraz 17 listopada.

Pierwsza wzmianka o dacie 25 grudnia jako dniu Bożego Narodzenia znajduje się w pochodzącym z 204 roku „Komentarzu do Księgi Daniela” autorstwa innego z ojców Kościoła – Hipolita z Rzymu. I chociaż data zdobyła sobie uznanie w drugiej połowie III wieku, to nowożytne badania dowiodły, że wspomniany komentarz wskazywał na… kwiecień, a termin grudniowy został dopisany znacznie później.

fot.Gerard van Honthorst /domena publiczna

Kiedy dokładnie narodził się Jezus? Badacze wciąż spierają się, co do dokładnej daty

Natomiast niebudzącą już wątpliwości co do swojej autentyczności notatkę dotyczącą grudniowych narodzin Zbawiciela zawiera rzymski traktat chronologiczny z 354 roku. Na początku umieszczonej w nim listy męczenników pojawia się informacja, że „8. dnia przed kalendami stycznia [25 grudnia] narodził się Chrystus w Betlejem Judzkim”. Chociaż wpis jest autentyczny, to jednak nie wyjaśnia, skąd wziął się pomysł na taką właśnie datę.

Ciąża czy przesilenie?

Wiele wskazuje, że był to wynik… zwykłych spekulacji teologicznych. Zgodnie z nimi uważano, że do poczęcia Chrystusa doszło 25 marca, tj. w dniu Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. A skoro narodziny powinny nastąpić 9 miesięcy po poczęciu, to w wyniku prostego działania matematycznego otrzymano datę 25 grudnia.

fot.Jan Provost/domena publiczna

Według jednej z wersji termin 25 grudnia wyznaczono, wyliczając datę 9 miesięcy od terminu Zwiastowania Pańskiego

Powszechna jest też teoria, że pierwsi chrześcijanie na przełomie III i IV wieku celowo wybrali 25 grudnia, ponieważ był to dzień przesilenia zimowego w ówcześnie stosowanym kalendarzu juliańskim (po reformie gregoriańskiej przesilenie zimowe następuje 21 lub 22 grudnia). Wówczas to wraz z narodzinami porównywanego do słońca Syna Bożego światłość miała zwyciężyć mrok.

Całe to zamieszanie miał podobno wyjaśnić papież Juliusz I (337–352). Zapytany o właściwy dzień narodzin Chrystusa arbitralnie postawił na 25 grudnia. W swej decyzji opierał się na rzekomo zachowanym do czasu jego pontyfikatu powszechnym spisie ludności z okresu panowania Oktawiana Augusta.

Jednak to tylko domysły i hipotezy. A przecież wystarczy sięgnąć do Biblii i wszystko stanie się jasne. Ale czy na pewno?

Czytaj też: Cicha noc w ziemiańskim dworze. O tym, jak nasi dziadkowie spędzali czas Bożego Narodzenia

Biblia prawdę ci powie (?)

Mogłoby się wydawać, że gdzie jak gdzie, ale w Biblii powinniśmy znaleźć najwięcej wskazówek dotyczących narodzin Chrystusa. Tymczasem Ewangelie traktują ten temat wręcz po łebkach. Mateusz i Łukasz opowiadają o nich skrótowo. Nie podają nawet daty rocznej – o dziennej już nie wspominając – którą, opierając się na historycznych dociekaniach (poszukiwaniach kompromisu pomiędzy datą wydania herodowego rozkazu „rzezi niewiniątek” a terminem spisu ludności, „gdy wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz” – czy też może zanim objął ten urząd, przelotem tajemniczej gwiazdy itd.) określono na 8–5 rok p.n.e., ze zdecydowanym naciskiem na rok 7.

Ba, nie wzmiankują choćby o porze roku. Opisy pasterzy czuwających nad swoimi stadami niewiele wnoszą. U Łukasza czytamy przecież: „W tej samej okolicy przebywali w polu pasterze i trzymali straż nocną nad swoją trzodą” (Łk 2,8). I tu pojawia się wątpliwość, czy rzeczywiście zimową porą mogli to robić.

Jak zima, to jest zimno

Jak podkreślają bibliści, w okresie od listopada do marca w Palestynie panuje zima z intensywnymi opadami deszczu i silnymi chłodami, a wręcz mrozami (zwłaszcza w nocy). Pasterze najpewniej nie mogli wówczas przebywać w polu, pilnując swych trzód, gdyż temperatura była zwyczajnie zbyt niska.

Fakt ten zdaje się również potwierdzać wzmianka w Talmudzie, według której w tej okolicy w marcu wypędza się bydło na pastwiska, a z początkiem listopada znów się je spędza. Zatem tym bardziej w grudniu w Palestynie zwierzęta wraz z pasterzami pozostawały w schronieniu. Ewangeliczne opowiadanie wskazywałoby więc na narodzenie Chrystusa przed nastaniem zimy. Badacze proponują termin… 7 października.

Z kolei ewangeliści Marek i Jan w ogóle nie wspominają narodzin Zbawiciela, rozpoczynając swoje opowieści od chrztu dorosłego już Jezusa. Generalnie wszyscy biblijni autorzy skupiają się na śmierci Syna Bożego, która jest uznawana za początek jego prawdziwego życia – życia wiecznego. Wiele sugeruje też, jak piszą eksperci, że chrześcijaństwo w ogóle odnosiło się do urodzin i ich celebracji co najmniej obojętnie, a czasami wręcz podejrzliwie.

Czytaj też: Najsmutniejsze Święta Bożego Narodzenia. Na froncie, w obozie, pod okupacją…

Urodziny bez imprezy

U wczesnochrześcijańskich pisarzy nie znajdziemy wzmianek o świętowaniu urodzin. Co więcej – niektórzy z nich posuwają się nawet do wyśmiewania rzymskich obchodów rocznic przyjścia na świat, podkreślając ich pogańskość.

fot.Maurycy Gottlieb /domena publiczna

Pierwsi chrześcijanie uważali świętowanie urodzin za pogańskie

Przy okazji należy zauważyć, że w pierwszych wiekach naszej ery prześladowana mniejszość chrześcijańska była mocno zdystansowana do publicznych rzymskich praktyk religijnych, świąt, ofiar oraz wszelkich gier i zabaw. Stan ów zdawał się panować aż do zakończenia brutalnych prześladowań chrześcijan zapoczątkowanych przez rzymskiego cesarza Dioklecjana w 303 roku n.e.

Nie dziwi zatem fakt, że choć dzisiaj Boże Narodzenie jest jednym z najważniejszych świąt w chrześcijańskim kalendarzu, to zaczęto je obchodzić dość późno.

Dzień święty święcić

Wraz z badaniami nad datą narodzin trwają dociekania, od kiedy zaczęto celebrowanie Bożego Narodzenia? Według części ekspertów uroczyste obchody były odpowiedzią na wyniesienie przez cesarza Aureliana (270–275) dnia „narodzin niezwyciężonego Słońca”, obchodzonego właśnie 25 grudnia, do rangi najważniejszego święta państwowego. To by do pewnego stopnia korelowało ze wspomnianym wcześniej chrześcijańskim wyborem na narodziny Jezusa dnia przesilenia zimowego.

Jeszcze inni uważają, że ustanowienie święta Bożego Narodzenia było dziękczynieniem za zwycięstwo Konstantyna Wielkiego w walce o władzę w cesarstwie. A ostatnio coraz większą popularnością cieszy się teza, że święto narodziło się tam, gdzie sam Jezus – w Betlejem. Miało być celebrowane od 328 roku, czyli od czasu poświęcenia Bazyliki Narodzenia Pańskiego.

Jakby nie było, wiele wskazuje na to, że świętowanie zaczęto około 300 lat po śmierci Jezusa. Ewangeliści narodzinami nie byli szczególnie zainteresowani, a dodatkowo w starożytności było kilka systemów datowania. To wszystko absolutnie w badaniach nie pomaga, sprawiając jednocześnie, że wyliczona z mozołem data roczna narodzin Dzieciątka wydaje się niepewna, a data dzienna jawi się jako zupełnie nieprawdopodobna.

Bibliografia

1. Biblia Tysiąclecia Online, Poznań 2003, https://biblia.deon.pl/2010/rozdzial.php?id=75&werset=10#W10 [dostęp: 27.11.2020].
2. Daniel-Rops H., Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, tłum. J. Lasocka, Warszawa 2001.
3. Kasabuła T. ks., Kiedy narodził się Jezus Chrystus, https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TB/kiedy_bn.html [dostęp: 4.12.2020].
4. McGowan A., How december 25 became Christmas, https://www.biblicalarchaeology.org/daily/biblical-topics/new-testament/how-december-25-became-christmas/#note03 [dostęp: 4.12.2020].
5. Mrygoń J., Czy w XXI wieku możemy określić datę urodzin i dzień ukrzyżowania Jezusa Chrystusa?, http://wojtek.pp.org.pl/pliki/notki/2018-12-24_kiedy-narodzil-sie-w-betlejemie-judzkim-syn-boga-jezus-chrystus/Czy-znamy-date-narodzin-i-Meki-Jezusa-Chrystusa-cz.-1.pdf [dostęp: 4.12.2020].
6. Naumowicz J. ks., Narodziny Bożego Narodzenia, Kraków 2016.
7. Wolicki A., Kiedy naprawdę urodził się Chrystus, https://www.newsweek.pl/wiedza/historia/data-urodzin-jezusa-chrystusa-historia-bozego-narodzenia/9wvdy1h [dostęp: 4.12.2020].